Uloga “moje porodice” u svetskoj revoluciji

Ja sam imao čamac za veslanje u sobi. Vesla, ustvari, nisu ni postojala, bile su samo drške, čamac nije imao dno, bio je napravljen za razvijanje mišića. Posadili su me na pokretno sedište i naredili: “Veslaj!” Ja sam pitao: “Zašto!” Objasnili su mi prednost razvijenih mišića nad nerazvijenim i pitali: “Šta želiš da postigneš tako kržljav!” Ja sam odgovorio: “Hoću da budem ludak!”
Bora Ćosić, Uloga moje porodice u svetskoj revoluciji

Moja porodica, to je biologija. Preciznije, cijela gomila bioloških i biomedicinskih segmenata globalne nauke o svemu što je živo. Svi koji se bavimo biološkom naukom, nas nekoliko miliona razasutih po univerzitetima, institutima i biofarmaceutskim kompanijama širom zemaljske kugle, ne primjećujemo da smo sa ovom naukom u porodičnim odnosima. Ona nas hrani. U njenom okrilju radimo, razmišljmo i čitamo. Više vremena provodimo u toj globalnoj zajednici umova nego u vlastitoj kući. Neki to zovu profesionalizam.

Ova neobična porodica slična je, na čudesan način, jednoj literarnoj. Davne 1969 godine, kada je moja malenkost bila đak prvak, objavljen je roman Bore Ćosića, Uloga moje porodice u svetskoj revoluciji. Roman je dobio najznačajniju jugoslovensku književnu nagradu, NIN-ovu, a danas ga možete čitati na još 15 jezika. Ćosić opisuje vlastitu porodicu umom djeteta. Na prvi pogled, radi se o humoru plasiranom putem infantilne naivnosti. Ali, obzirom da je autor zreli čovjek, naivnost je samo maska iza koje se krije mnogo dublje promišljanje o svijetu. Ivo Andrić, poslovično škrt na komplimentima, nekome je rekao da ovaj roman od samo sedamdesetak strana nije bilo lako napisati.

Glavna ličnost romana je dječak, Bora Ćosić. Ostali likovi su Mama, Tata, Deda, Ujak i Tetke. Svi oni čine porodicu opsjednutu vlastitom ulogom u kreiranju boljeg svijeta. Dječak sve to posmatra infantilnim očima i otkriva zapanjujuće promašaje revolucije. Drugi ukućani, zbog hendikepa odraslosti, te promašaje vide drugačije. Genijalnost narativa je u tome što dječak nije u stanju da pametuje kao odrasli. Zato romanom dominira posebna vrsta humora – suptilna igra sa logikom. U ovoj preobrazbi dogmatskog svijeta odraslih dječak postaje mudrac. Suština romana svodi se na zaključak: svijet u kome su djeca mudrija od odraslih ima ozbiljnu falinku. On ne može trajati.

Sve srećne porodice…

Umjetnost Bore Ćosića prevazišla je njegov roman. Našla je potvrdu u realnom svijetu. Ono što je Ćosić zabilježio djetinjim umom kao dnevnik jedne relativno srećne porodice, uprkos nespretnosti odraslih ukućana, pred njegovim se odraslim očima par decenija kasnije pretvorilo u dominaciju nesprertnosti i geopolitičku tragikomediju. Ali, uprkos hendikepu kratkotrajnosti revolucije koju je promovisala, Ćosićeva porodica bila je srećna. Iako su Mama, Tata i ostali članovi porodice pomalo zakinuti od života, oni nikako nisu tragični junaci. Dječak ih vidi kao nespretnjakoviće koji se raduju životu. Mama, na primjer, relativno često razmišlja o sebi kao o žrtvi, ali nikada je ne napušta osjećaj optimizma. Moja naučna porodica srećna je na sličan način. I u njoj dominiraju pozitivnost, osjećaj optimizma, ili uslovno sreća, iako postoje mnoge nespretne okolnosti.

Ova zajednička sreća donekle je u liniji sa čuvenim Tolstojevim zapažanjem o srećnim porodicama. Ipak, Tolstojevo zapažanje moralo bi se dopuniti konstatacijom da ponekad postoje sličnosti i kada su u pitanju porodične nesreće. Ali ne nesreće u uobičajenom smislu, nego usudi kratkotrajnosti. Rijeka istorijskih pomjeranja nekadašnju “sreću” ponekad izbaci na površinu, kao utopljenika, koga onda moramo sahraniti i njegov životni vijek proglasiti “nesrećnim” slučajem.

Da li moja malenkost pretjeruje kada sluti da će i moderna biologija – ili preciznije “novi vrli svijet” koji gradi sa nezapamćenim entuzijazmom – jednoga dana doživjeti sudbinu Ćosićevog utopljenika i tako kontrirati Tolstojevoj pretpostavci da je “…svaka nesrećna porodica, nesrećna na svoj način”? Time što slutim utopljenika tamo gdje ga većina ne vidi, stavljam glavu na panj kritike svih vrsta. Ali tješi me to što za svjedoke imam dvojicu filozofa nauke, Tomasa Kuna i Ludvika Fleka.

Prema Fleku i Kunu, normalno stanje nauke je kontrolisana dogma – jedan plivač dominira u rijeci naučnog progresa, putem raznih “doping stredstava” kojima ga privilegovani dio naučnog kolektiva neprerstano kljuka, dok se ostali plivači nemilosrdno potapaju jer ih podržava samo beznačajna manjina. Tu kontrolisanu dogmu, ili privilegovanog plivača, Kun je nazvao paradigmom. Prema Kunu, naučnici promovišu dogmu/paradigmu zbog taštine jer ne žele da ruše stabilnost svijeta u koji su ugradili sebe. Ovo je sasvim razumljiva manifestacija ljudskog ega, ali i metodologije finansiranja projekata koja favorizuje uticajne naučnike bez obzira da li su u pravu ili ne. Pa ipak, dođe vrijeme da se dogma/paradigma, barem prema Kunu, sruši pred naletom novih naučnih dokaza. Drugim riječima, doping sredstva za privilegovanog plivača izgube legitimitet i moraju se zamijeniti novim sredstvima pogodnijim za novog plivača revolucionarnijeg od starog. Istorija nauke je, prema Kunu, periodična smjena revolucija. Glavno obilježje ove stalne promjene je rastuće groblje nekada srećnih utopljenika.

Flek je bio znatno skeptičniji od Kuna po pitanju logike naučnog progresa. Smatrao je da nauka ne napreduje zato što su naučnici otvoreni prema novim neoborivim dokazima. Naučni kolektiv, ili “misaoni kolektiv” kako ga je Flek zvao, zajednica je u kojoj dominira politika. Taj politički uticaj nerijetko je posljedica biologije. Ovo je lucidno primijetio Maks Plank, ne znajući za Flekovu tezu. Prema Planku, naučna istina ne pobjeđuje zato što je oponenti razumno prihvataju, nego zato što proponenti starog načina razmišljanja, ili stare paradigme, izumru, a novoj generaciji bliža je nova istina, ili nova paradigma.

U prilog Flekovoj tezi idu i neke epizode iz istorije nauke. Jedna od najupečatljivijih je tragična sudbina Ignaca Semelvajsa, ljekara koji je otkrio dezinfekciju. Pokazao je da pranje ruku osoblja porodilišta Bečke opšte bolnice gdje je radio, znatno smanjuje zaraznu porodiljsku groznicu i smrt novorođenčadi. Kolege su ga ismijavale zbog ovog otkrića, čiju su ispravnost dokazali Luj Paster i Džozef Lister. Ali Pasterova i Listerova potvrda stigla je kasno za Semelvajsa. Umro je u ludnici, gdje je završio poslije nervnog sloma očigledno izazvanog podsmješljivim odnosom kolega prema njegovom revolucionarnom otkriću. Neki uticajni ljekari sebe su smatrali neupitnim veličinama čiji doprinos medicini jedan beznačajni kolega degradira time što ih tjera da peru ruke. Kako ruke velikana mogu biti prljave?

U povezivanju dvaju porodica, literarne i naučne, znatno nam pomaže Ćosićeva mudrost iz epigrama. Dječak bi sasvim sigurno bio na strani Semelvajsa. On ne želi da razvija mišiće na olupini od čamca kao sav normalan svijet. “Normalnost” je proizvod odraslih. U tom proizvodu dječak nazire ozbiljne nedostatke. Trudi se da ove nedostatke nekako izbjegne. Budući da je dječji um razoružavajuće iskren, dječakov moto je “Hoću da budem ludak” – ili onaj ko ima urođeni otpor prema dogmatizmu. Mudrost izgovorena u Beču sredinom 19. vijeka, u jeku protivljenja dezinfekciji – novom principu medicinske prakse – glasila bi “Hoću da budem Ignac Semelvajs.”

Zgode i nezgode “moje porodice”

Moja naučna porodica, barem na prvi pogled, jedan je veliki i srećni kolektiv. Mi, članovi porodice, kada smo birali čime da se bavimo, odabrali smo kombinaciju naučno-filozofskog promišljanja o svijetu i realnog testiranja naših apstrakcija što nam se činilo da je u službi društvenog progresa. Za ovu apstraktno-realističnu kombinatoriku potrebni su specijalni uslovi. Nas uglavnom ne interesuju brze zarade, iako nemamo ništa protiv tržišnog vrednovanja stvari. Preferiramo tihi rad bez medijske pažnje koja je obično senzacionalistička. Njegujemo dobre odnose sa vladama i bogatim pojedincima koji cijene naš rad, da bismo održali porodično blagostanje i sačuvali ga za generacije potomaka.

Utisak porodične sreće, međutim, varljiv je. Neki od nas svjesni su da iza svakog otkrića i nagrade, svake obećane dobrobiti, lijeka ili ekonomske koristi, svakog hvalospjeva profesiji, obrazovnom sistemu ili vrsti kojoj pripadamo, svakog koraka koji nas približava odgonetanju velike tajne svijeta, čekaju nas neizbježne suprotnosti, mamurluci od sretne opijenosti sobom, neprijatnosti mogućih katastrofa i ostale faustovske kazne koje ne možemo ni naslutiti. Većinu nas ove negativnosti ne dotiču jer smo uglavnom rođeni optimisti. Naučeni smo da vrednujemo samo pozitivne ishode našeg rada. Nezgode koje slijede iz njega vrednujemo selektivno. Iz nekih ponešto naučimo. Ostale ignorišemo da ne bismo remetili porodičnu stabilnost.

Kako njegujemo porodične odnose? Tako što redovno prevaljujemo pola svijeta da bismo sreli druge članove na konferencijama po mnogobrojnim egzotičnim lokacijama. Dakle, mi smo moderne verzije Jovanče Micića ili Fileasa Foga, sa razlikom da putujemo mnogo brže od njih. Troškove putovanja velikodušno plaćaju finansijeri naših istraživanja, najčešće državne institucije koje raspolažu novcem poreskih obveznika. Ovu maniju putovanja oko svijeta prekinula je kovid pandemija, ali samo na kratko. Moja globalna porodica danas jaše na krilima avioprevoznika sa svih kontinenata istim intenzitetom kao i prije kovida.

Između čestih putovanja intenzivno radimo. Mlađi članovi putuju manje i obavljaju “fizičke” poslove. Stariji članovi izmišljaju nove projekte i nove načine kako da ubijede finansijere projekata, i naravno putuju intenzivno. Zna se desiti da su neki članovi porodice češće na putovanjima nego u kancelarijama.

Jedan iskusni član porodice (preminuo prije nekoliko godina), simpatični profesor na poznatom holandskom univerzitetu, inače porijeklom iz Indije, imao je običaj da aktivnost njegove grane porodice usmjerenu na obezbjeđivanje novca, uporedi sa načinom na koji to radi jedna druga porodica, poznata kao cosa nostra. Ovaj izuzetno iskreni Indijac predsjedavao je grupom od nekoliko desetina vodećih evropskih laboratorija za oblast mutageneze i često pregovarao sa finansijerima iz EU. Prema njegovim riječima, pregovaračka taktika bila je u liniji sa čuvenim holivudskim motom, “I’m gonna make him an offer he can’t refuse”. Finansijeri zaista nisu imali izbora. Obzirom da se radilo o vodećim evropskim institucijama, odbijanje ponude, ili ponuđenog projekta, značilo bi nanošenje štete dobrobiti EU.

Kada bi novac za projekat, u ciklusima od tri godine, bio odobren od strane EU sponzora, ovaj Indijac bi onda u diskusijama sa malim brojem iskusnih članova pravio planove kako da se novac rasporedi unutar porodice. Bila je neophodna gvozdena disciplina, ali i odgovarajuća taktika. Neki elementi taktike, opet prema lucidnom Indijcu, bili su slični onima koje primjenjuje cosa nostra. Prvo bi se zadovoljavali finansijski interesi najjačih “familija”. Termin familija ekvivalentan je uticajnom institutu, ili istraživačkoj grupi, koje imaju neprikosnovenu reputaciju. Takve institucije čine jezgro porodice. Neophodno je održavati stabilne odnose između “familija” i podmazivati ih rasporedom novca na način sadržan u narodnoj mudrosti “prema svecu i tropar”.

Manje značajne institucije bespogovorno prihvataju odluke koje donosi vijeće uticajnih “familija”. Ovo vijeće obično ima jednu osobu koja “predsjedava”. Ta osoba, u našem slučaju lucidni Indijac, odabrana je u procesu porodičnog konsenzusa i mora dolaziti iz jedne od uticajnijih familija. Bespogovorno prihvatanje odluka znači da neke manje važne institucije mogu u određenom finansijskom ciklusu ostati bez novca iz EU fondova. Njihova lojalnost nagrađuje se drugim sredstvima. Na primjer, kada nacionalni finansijeri traže od međunarodnih komisija mišljenje o radu institucije i njene podobnosti za nacionalno finansiranje, zadatak jakih “familija” je da izvrše uticaj na komisije za ocjenjivanje. To se najlakše postiže postavljanjem svog čovjeka za predsjednika komisije.

Svaka grana porodice vodi računa o dotoku nove krvi. U skladu sa praksom cosa nostre ovo se postiže “inicijacijom” novih članova. To su talentovani pojedinci koji još nemaju svoju familiju – “mladići” koji obećavaju (“mladić” može biti, i često jeste, ženskog pola). Mali dio finansijskog kolača ostavlja se za ove “mladiće”. Biraju se samo oni koji razumiju proces i imaju minimum sposobnosti za inovacije unutar njihove grane porodice. Očekuje se da će vremenom oformiti vlastitu “familiju” čije putovanje prema vrhu porodice zavisi od lojalnosti. Iznimno talentovani “mladići” bez socijalnog dara za brigu o interesima porodice, gotovo nikada se ne uvode u proces inicijacije. Njima je pristup resursima porodice zabranjen.

Rađanje porodica

Moja porodica obitava u hijerarhijskom svijetu koji čini više porodica. One kopiraju jedna drugu u organizacionom i upravljačkom smislu. U toj hijerarhiji, porodica po imenu “fizika” je na Olimpu nauke. Sljedeća po rangu je porodica po imenu “hemija”. Moja porodica, “biologija”, tek je na trećem mjestu. Za njom slijede sve ostale porodice, koliko god ih ima (sve ostale nauke). Svako narušavanje hijerarhije, ili porodične tradicije koju možemo nazvati “centralna dogma”, prema molekularnom biologu i nobelovcu Frensisu Kriku, koji je dogmu uveo u svoju porodicu, a za uzvrat je nagrađen imenom vodećeg svjetskog instituta u Londonu, “Francis Crick Institute” (zapošljava 1,500 naučnika i ima godišnji budžet od 100 miliona funti) je – anatema. Istaknuti branioci centralne dogme obično su iz niže rangiranih porodica. Jedan od njih, kolega Frensisa Krika, sa kojim je podijelio Nobelovu nagradu za čuveno otkriće, biolog Džejms Votson, pobrinuo se da centralna dogma dobije status himne kroz njegovu mnogu puta ponovljenu parolu, “Postoji samo jedna nauka, fizika; sve ostalo je socijalni rad.”

Gdje i kako su porodice nastale? Lokacija je bila Zapadna Evropa, a vrijeme 17. vijek. Rad nekih nezavisnih mislilaca iz prethodnog vijeka, Kopernika i Galileja prije svih, prigrlili su uticajni filozofi, poput Frensisa Bejkona, rezultat čega je bilo rođenje naučnog metoda. U Engleskoj je mala ali odabrana grupa naučnika, podijeljenih po ideološkim razlikama upravo završenog građanskog rata, uspjela da se ujedini oko Bejkonove ideje i osnuje naučno društvo. Ovo je zapazila engleska država i zbog vlastitih interesa stala je iza društva dodijelivši mu kraljevsku povelju i državni budžet. Društvo je nazvano “The Royal Society” ili formalno “The Royal Society of London for Improving Natural Knowledge”.

Iz ove korisne sinergije stvaraju se uslovi za nastanak porodične strukture. Uticajni članovi, poput Ser Isaka Njutna, postaju toliko moćni da mogu sinhronizovati vlastite interese sa interesima države. Porodica u nastajanju i njeni zakoni tako se poistovjećuju sa državnim interesima. Njutnu kao predsjedavajućem porodice u nastajanju gleda se kroz prste. Njegova nezdrava opsesija alhemijom rješava se premještajem sa skromne profesorske pozicije na Kembridžu, na visoko plaćenu poziciju direktora kraljevske kovačnice novca u Londonu. Kao predsjednik Kraljevskog društva Njutn inteligentno etablira neprikosnovenu porodicu, fiziku. Rađaju se porodice drugačije od fizike, kao što su hemija i biologija. U saradnji sa ostalim članovima Kraljevskog društva, Njutn cementira poziciju fizike na Olimpu nauke. Hemija i biologija su niže po rangu. Tako se stvaraju uslovi za neprikosnovenu hijerarhiju – osnovna nauka je fizika; sve ostale nauke izvode se iz fizike i redukuju u fiziku.

Oko ovog sakrosanktnog principa okuplja se cjelokupna nauka zapadne Evrope. Novonastala struktura stvara debele zidine oko porodičnih teritorija. Radoznali umovi koji se usude protivriječiti porodičnoj hijerarhiji nemilosrdno se kažnjavaju.  Prva žrtva velikog kalibra bio je engleski Leonardo – Robert Huk. Ovaj genije, kome su smetale zidine i hijerarhija, otvoreno je osporavao opšte-prihvaćeno mišljenje da su fundamentalna otkrića Njutnovih zakona, zaista Njutnova. Huk je tvrdio da je on prvi otkrio ove zakone, ali nije imao vremena da im se posveti zbog ogromnih obaveza u Kraljevskom društvu i mnogobrojnih naučnih interesa koji su prevazilizaili Njutnove. Huk je ne samo poznavao Njutnovu oblast interesa, astronomiju i teleskope, nego je radio na razvoju mikroskopa i definisanju mikro-svijeta. U njegovoj knjizi Mikrografija, prvi put se koristi termin ćelija kao fundamentalna jedinica žive materije. Njutna je plašila Hukova višestruka genijalnost. Strahovao je da će istoričari otkriti istinu. Zbog vlastite nesigurnosti pokazivao je animozitet prema Huku i tajno orkestrirao proces uništavanja nekolicine Hukovih portreta, da bi ga diskreditovao na svaki način. Danas ne postoji ni jedan autentični Hukov portret. Portreti koje možemo naći u enciklopedijama su lažni. Iza Njutna, s druge strane, ostalo je nekoliko odličnih portreta, kao i istorijska slava da je on, Njutn, zjedno sa Galilejem, Darvinom i Ajnštajnom, jedan od najuticajnijih naučnika u istoriji, ili po anketi BBC-ija, treći najuticajniji Britanac svih vremena. Huk je žrtvovan za dobrobit rigidne porodične strukture.

Ova struktura sačuvana je do danas. Da li je to dobro ili loše za čovječanstvo još uvijek ne znamo. Ali donekle suprotstavljene filozofske teze Kuna i Fleka mogu nam poslužiti kao korisna diskusija za mapiranje budućnosti. Nema sumnje da je prvobitna struktura nauke, ili u našoj metafori porodična hijerarhija, donijela korist čovječanstvu jer je trasirala put za industrijski i tehnološki razvoj. Kun smatra da je naučni progres posredovan stalnom smjenom naučnih revolucija, potencijalno neograničen. Nauka, u društvenom kontekstu, postaje gorivo za tehnologije i industrije svih vrsta. Ovo znači da porodice ne trebaju mijenjati strukturu. Samo trebaju nastaviti sa praksom periodične smjene lidera. S druge strane, Flek dozvoljava mogućnost da je kontinuirani progres nauke upitan. Ako je Flek u pravu, otvara se mogućnost da je ideja o progresu kontraproduktivna. Porodica usisava cijeli svijet u model o sebi kao lokomotivi progresa. Posljedica je faustovsko igranje sa budućnošću čovječanstva bez svijesti o tome.

Revolucionarni kontekst

Niko nije uspio izbrojati sve naučne revolucije, ili Kunove promjene paradigme u različitim oblastima nauke. Ali hroničari progresa slažu se da je čovječanstvo prošlo kroz tri industrijske revolucije, a trenutno “uživa” u četvrtoj, koju neki zovu Industry 4.0 (Slika 1). Danas je izvijesno da se industrijske revolucije nisu mogle desiti bez nauke. Novonastaloj porodici, koja se iz Engleske principom kopiranja organizacionog uspjeha proširila na ostatak Zapadne Evrope, trebalo je nekoliko generacija da “utvrdi biznis” i etablira samu sebe kao važan instrument u državnim rukama. Izraženo u godinama, radilo se o cijelom jednom vijeku – periodu od osnivanja Kraljevskog društva 1662 godine, do početka prve industrijske revolucije oko 1760 godine.

Porodica je uspjela da iskoristi blagonakloni stav države. Neki vizionari engleskog političkog establišmenta, djelujući nenametljivo i iza scene, promovisali su ideju da porodica u osnivanju, ili tek osnovano Kraljevsko društvo, državi može obezbijediti značajnu prednost nad rivalima, posebno pomorskim kao što je bila Holandija, tako što će putem naučnih inovacija popraviti pomorske mape i tehnologije. Ključni članovi kraljevskog društva bili su dovoljno mudri da ovakav stav države preusmjere u sinergiju korisnu za obje strane.

Najbolji primjer je Ser Isak Njutn u ulozi predsjednika Kraljevskog društva, ili pater familiasa porodice u nastajnaju. Malo je poznato da je Njutn ilegalno preoteo djelo najznačajnijeg astronoma, Džona Flemstida, i pripisao ga samom sebi. Flemstid, kao kraljevski astronom, razvio je najprecizniji zvjezdani atlas, ali nije htio da ga učini javno dostupnim dok ne provjeri validnost svih podataka. Njutnu su neki podaci iz Flemstidovog atlasa poslužili kao dokazni material za Principiju. Kada je postao predsjednik Kraljevskog društva njegove ambicije, ali i obaveze prema državi, znatno su porasle. U saradnji sa Edmundom Halejem (po kome je imenovana čuvena kometa) Njutn je napravio plan kako da Flemstidu preotme naučno djelo. Halej, budući da je nekada bio Flemstidov asistent, pomogao je Njutnu da se domogne kompletnog atlasa iza Flemstidovih leđa. Njutn i Halej su ilegalno objavili atlas u 400 primjeraka 1712 godine. Opravdanje za ovaj piratski čin Njutn je obrazlagao svojom pozicijom. Smatrao je da kao predsjednik Kraljevskog društva ima pravo na ovu legalnu pljačku. Na taj način engleskoj državi Njutn je obezbijedio dragocjeni i besplatni poklon – njaprecizniji zvjezdani atlas garantovao je najtačniju pomorsku navigaciju, što će cementirati englesku poziciju pomorske supersile. Sklon sam spekulaciji da je ovaj potez Ser Isaku Njutnu obezbijedio nevidljivu državnu podršku koja traje sve do danas. Halejeva uloga bila je ključna. Budući da je bio mnogo komunikativniji od Njutna djelovao je kao njegov, današnjim rječnikom, savjetnik i sekretar za odnose sa javnošću.

Porodica je marljivim radom širila svoj uticaj na društvo – putem obrazovanja. Time je kreirala plodno tlo za inovacije ukorijenjene u nauci. Inovacije koje su zainteresovale ekonomske vizionare omogućile su prvu industrijalizaciju na zemaljskoj kugli koja je, prema istoričarima, trajala oko osamdeset godina, od 1760 do 1840 (Slika 1). Britanija je bila vodeća pomorsko-komercijalna sila sa dobro kontrolisanim globalnim tačkama, preciznije kolonijama, od Kariba i Sjeverne Amerike do Indijskog potkontinenta. Kontrola nije bila klasična vojna okupacija nego liberalna uprava koju je nadgledala Britanska istočno-indijska kompanija, preteča modernih poslovnih korporacija. Ključne inovacije su se iz Britanije nesmetano proširile na Evropu i kolonije: inovacije u tekstilnoj industriji, parni pogon, inovacije u preradi gvožđa i hemijska industrija u nastajanju. Za samo nekoliko decenija proizvodni proces baziran na manufakturi, transformisao se u mašinsku varijantu.

Dok je prva industrijska revolucija bila samo gruba naznaka važnosti nauke u tehnološko-industrijskokm procesu, njen nastavak u formi druge industrijske revolucije, za koju istoričari tvrde da je trajala od 1870 do 1914, posljedica je eksplozije naučnih otkrića. Primijenjena naučna otkrića, od uspostavljanja osnova termodinamike (Karno, Klauzijus, Bolcman) i modernizacije fizike (Maksvel) do modernizacije hemije (fon Libig), razvoja globalne telekominikacije (Bel) i modernog upravljanja biznisom (Tejlor), katapultirala su nove industrije u zagrljaj privatnog kapitala i relevantnih državnih struktura, rezultirajući masovnom elektrifikacijom, globalnom komunikacijom, rađanjem avionske i auto industrije, iskorištavanjem nafte, proizvodnjom papira, gume, vještačkih đubriva, i uvođenjem mnogih drugih praktičnih pronlazaka u industrijski proces (Slika 1).

Težište porodičnog biznisa preselilo se iz Evrope u Sjevernu Ameriku. Porodica je tako postala preteča globalizacije. A kada je u pitanju porodični biznis, ništa bitno nije se promijenilo. U državi koja se rađala kao tehnološko-industrijski centar svijeta, SAD, porodica je osigurala istu poziciju koju je imala u Britaniji i drugim zemljama Zapadne Evrope. Ovo je formalizovano u jeku građanskog rata, kada je ukazom predsjednika Linkolna 1863 godine osnovana Nacionalna akademija za prirodne nauke. To je danas najuglednije učeno društvo u svijetu sa vlastitim prestižnim časopisom, brojnim sekcijama i ogromnim globalnim uticajem. 

Funkcionisanje porodičnog biznisa nastavilo se u njutnovskom maniru. Ovo potvrđuje sukob Tomasa Edisona i Nikole Tesle, koji pomalo podsjeća na sukob Njutna i Huka. Jasno je da je Edison bio njutnovska figura. Sposoban biznismen, dobar poznavalac političkih prilika i bez sumnje značajan inovator. Tesla, s druge strane, podsjeća na Huka. Inovatorski genije ali u isto vrijeme romantik nesvjestan uloge porodice koja vuče konce iza scene. Sprega Edisona i porodice, preciznije njenog američkog ogranka, formalizovana je 1927 godine kada je Edison postao član Nacionalne akademije za prirodne nauke. Tesli su vrata ove institucije ostala zatvorena.

Treća industrijska revolucija započinje, opet prema istoričarima progresa, 1947 godine i traje sve do naših dana (Slika 1). Njeno drugo ime je “informatička epoha”. Ključne inovacije bile su (i) konstrukcija tranzistora – uređaja koji kontroliše protok struje i tako postaje element svih elektronskih uređaja uključujući moderne kompjutere, (ii) razvoj informacione teorije i (iii) razvoj kibernetike. Ove inovacije omogućile su (i) razvoj modernih kompjutera i interneta i (ii) razvoj socijalnih mreža i pametnih telefona. Brzinu širenja inovacija ilustruje podatak da je 1990 godine daleko ispod 1% čovječanstva koristilo mobilne telefone i internet. S druge strane, 2020 godine oko 60% čovječanstva koristilo je ove tehnologije. Ekonomija se u potpunosti otvara prema inovacijama, stvarajući uslove za sveobuhvatnu digitalizaciju.

Paralelno sa razvojem modernih uređaja za čitanje, analizu i pohranjivanje informacija, prvi put u istoriji otvara se put za informacionu revoluciju u biološkim naukama. Otkriće strukture DNK omogućuje formulisanje genetskog koda koji se odlično uklapa u biohemijske i biofizičke modele žive materije. Frensis Krik formuliše “centralnu dogmu molekularne biologije” – DNK ® RNK ® protein – koja je danas, prema neodarvinističkom tumačenju biologije, osnova za “digitalizaciju” svega što je živo. Na primjer, projekat sekvenciranja ljudskog genoma, kompletiran 2002 godine, iznjedrio je jeftinu tehnologiju – DNK sekvenciranje sljedeće generacije – koja je smanjila početnu cijenu 3 miliona puta. Moderna biološka nauka postavila je sebi cilj da sekvencira genome svih bioloških vrsta iznad bakterija. Formalno ime ovog projekta je Earth Biogenome Project. Vrijeme trajanja projekta, kako stoji u ključnoj publikaciji objavljenoj u časopisu američke akademije nauka 2018, je samo 10 godina. Iza ovoga će sasvim sigurno slijediti projekti za integraciju genomike sa svim ostalim formama molekularne biologije (bioinformatika) da bi se kompletan planetarni živi sistem “digitalizovao”. Ljudska vrsta, ili njena elita, postaće “vlasnik” biodiverziteta čija je ekonomska vrijednost neprocjenjiva. Time se potvrđuje Hajdegerov strah – od faustovske klopke – da je moć nauke zaslijepila njene korisnike do te mjere da prirodu vide isključivo kao “izračunljivo skladište sirovina”.

Kulminacija ambicije da se priroda potpuno monetizuje u osnovi je četvrte industrijske revolucije ili Industry 4.0 (Slika 1). Pretpostavka je da između totalne digitalizacije, vještačke inteligencije ili AI, biologije i monetizacije živog svijeta, nema prirodnih prepreka. Ako je tako, nema razloga da se ne ostvari fuzija između ovih disciplina i upregne neograničeni ekonomski potencijal prirode u ljudske svrhe koje kontroliše samoproglašena globalna elita. Najistaknutiji proponent Industry 4.0 je mašinski inženjer, profesor ekonomije i predsjednik Svjetskog ekonomskog foruma, Klaus Švab. Na godišnjim skupovima u Davosu i drugim egzotičnim lokacijama, Švab i saradnici obrazuju svjestku političku elitu kako bi ova mogla dresirati “široke narodne mase” sa ciljem da se sjeme Industry 4.0 primi na svakom pedlju planete. Ni postojanje animoziteta između političkih elita (npr. Zapad – Rusija, ili Kina – SAD) nije problem, jer sve političke elite, od Aljaske do Australije, izdresirane su da nauku i njenu strukturu – cementiranu u porodičnoj hijerarhiji staroj preko 300 godina – vide kao sredstvo ekonomskog progresa. Dobra ilustracija ovog stanje je ambicija Kine, civilizacije starije od Zapadne, da putem Šangajske liste i sličnih projekata, parira SAD i njenim saveznicima u globalnoj naučnoj trci. Porodica, kao i uvijek, zadovoljno trlja ruke. U svoj fizikalistički biznis model umrežila je cijelu planetu i sve stvorove koji na njoj žive. Lako regrutuje političke komesare, poput Švaba, da vjerno čuvaju tristogodišnju tradiciju. Industry 4.0, koja je započela 2000 godine (Slika 1), odlično se uklapa u ostale porodične projekte kao što su antropocen, transhumanizam, superinteligencija i druge.   

Promašaji revolucije

Ali, realnost i ambiciozni projekti elita često su u sukobu.U našem slučaju uzrok sukoba je u tvrdokornoj strukturi nauke iz 17. vijeka koja je postala osnova famoznog porodičnog bizinisa. Ta rigidna struktura dovodi u pitanje korist revolucija koje generiše. Kaošto je Bora Ćosić slutio da njegova porodica vjeruje u neostvarivu socijalnu ideju, tako se meni čini da moja porodica – biologija – vjeruje u neostvarivu ideju fizikalizacije prirode, putem Industry 4.0. Evo dva ilustrativna primjera u korist moje teze.

Prvi primjer je neuspjeh fizikalizacije biosfere opisan u studiji objavljenoj 21. juna 2024 u časopisu Nature Climate Change (Wan i saradnici.) Studija se bavi analizom solarnog ili klimatskog geoinženjerstva. Ideja je jednostavna. Sunčeva svjetlost može se manipulisati reflektovanjem u svemir čime se povećava albedo i tako smanjenjuje globalno zagrijavanje. Jedan od načina povećanja albeda je posvjetljivanje oblaka manipulacijom morske aktivnosti. Na primjer, povećanje koncentracije morske soli u oblacima iznad mora povećava albedo. Studija je pokazala – koristeći matematičko modeliranje – da se visoke temperature u Kaliforniji mogu smanjiti posvjetljivanjem oblaka na Sjevernom Pacifiku. Međutim, dešavaju se neželjeni efekti na drugim lokacijama, kao što je Evropa. Hladite jedan kraj svijeta, a neki drugi kraj se pregrijava. Rijetki članovi moje porodice ovakvu realnost dobro poznaju: biosfera je autopoetski a ne fizikalni sistem. Autopoetski ili samostvarajući sistemi čuvaju svoju organizaciju žrtvujući strukturu. Ovo se manifestuje katastrofalnim promjenama strukture, od kiseoničke katastrofe koja se desila prije 2500 miliona godina do masovnih izumiranja vrsta u posljednjih 600 miliona godina, da bi se sačuvala autopoetska organizacija biosfere. Nasilna fizikalizacija prirode, po receptu Industry 4.0, samo je uvod u novu katastrofu. Moj kolega Sergio Rubin i njegovi saradnici pokazali su da biosfera odgovara na antropogene zahvate autonomno i na načine koji se ne mogu predvidjeti fizikalističkim modelima.

Drugi primjer vezan je za metodu uređivanja genoma poznatu kao Krisper, za koju je dodijeljena Nobelova nagrada 2020 godine. Metoda se smatra revolucionarnom. Njome je moguće, barem teoretski, precizno eliminisati gene koji izazivaju bolesti. Vizija da će jednoga dana ljudi biti oslobođeni od bolesti već je utkana u projekcije milijardera kao što su Bil Gejts i Mark Cukerberg.  Ali, kada je u pitanju manipulacija živih sistema planovi su jedno, a realne mogućnosti drugo. Uređivanje genoma putem Krispera ima neželjne efekte. Krisper metoda, koju su “izumile” bakterije prije 3000 miliona godine kao formu imuniteta protiv virusa, a mi ljudi samo kopirali bakterije, uključuje rezanje i spajanje DNK segmenata (“cut and paste”) unutar datog genoma. Ovaj proces, međutim, stimuliše ćelijske reparacione procese koji “pružaju otpor” uređivanju genoma, čime nastaju nepredvidive promjene kao što su gubici cijelih hromozoma. Tzv. uređivanje genoma postaje frankeštajnski proces koji ili ubija ćeliju/organizam ili vodi ka stvaranju čudovišnih biogenih formi. Kao i biosfera, ćelije su autopoetski sistemi, a genomi su njihovi “organi” koji ostaju pod ćelijskom kontrolom. Postaje sve jasnije da je neo-darvinistička vizija gena kao centralne biološke strukture, naučnike odvela u slijepu ulicu. Biologija je kompleksnija od fizike i teško, ili nikako, se ne uklapa u viziju porodičnog biznisa započetog sredinom sedamnaestog vijeka, koji fiziku vidi kao vrhovnu nauku, a biologiju kao njen podređeni i iznad svega poslušni ogranak.

Dva gornja primjera dovode u pitanje legitimet porodičnog biznisa. Biznis je sve karte stavio na fiziku i mehanizam kao garante za projekciju prosperitetne budućnosti. Realnost, međutim, otkriva propuste tvrdokornong biznis modela. Suština propusta je neograničena vjera u nasilnu mehanizaciju prirode. Ignorisanje propusta čovječanstvo gura u egzistencijalnu avanturu sa nesagledivim posljedicama. Postavlja se pitanje da li postoji neka razumna alternativa?

Rijetki članovi moje porodice (uključujući i moju malenkost), smatraju da su sazreli uslovi za kopernikanski obrat u biologiji, sličan onome koji se desio u fizici prije više od vijeka. Ovaj obrat podrazumijeva još radikalnije promjene u nauci od onih koje su uslijedile poslije rađanja kvantne fizike. Dok je kvantna fizika zauvijek promijenila strukturu fizike, tako što je dodala novu dimenziju njutnovskoj mehanici, što je navelo Ričarda Fajnmana na poznati aforizam “Niko ne razumije kvantnu mehaniku”, kopernikanski obrat u biologiji ima daleko značajnije posljedice. Zauvijek se mijenja struktura cjelokupne nauke i time dovodi u pitanje glavni princip porodičnog biznisa – živi svijet ne funkcioniše po pravilima mehanizma.

Jedan od prvih biologa koji je zagovarao neophodnost kopernikanskog obrata u nauci o živome, bio je Robert Rozen. Na osnovu detaljnih istraživanja utemeljenih u solidnoj matematici, Rozen je postavio sljedeći argument u knjizi Life itself.

Zašto ne bi moglo biti da se “univerzalije” fizike odnose samo na malu i posebnu (iako neumjereno istaknutu) klasu materijalnih sistema, klasu kojoj su organizmi previše općeniti da bi pripadali? Što ako je fizika pojedinačno, a biologija općenito, umjesto obrnuto? Ako je tako, onda ništa u savremenoj nauci neće ostati isto.

Nekoliko decenija kasnije, Rozenov argument nalazi potvrdu u jednostavnom zaključku Bazila Hajlija, matematičara i profesora kvantne fizike na Univerzitetu u Londonu. Hajli, poslije više-decenijske karijere, odajući priznanje jednom od najoriginalnijih interpretatora kvantne fizike, svome mentoru Dejvidu Bomu, kaže

Svemir je organski sistem.

Ove riječi inspirisane su Bomovom jedinstvenom interpretacijom kvantne fizike, koju je podržavao i Ajnštajn. Ključni element Bomove vizije kvantnog svijeta je da u njemu ne dominira mehanizam. Ono što suštinski oblikuje realnost nisu fundamentalne čestice i materijalizam nego proces i energija. Svijet je konstantna promjena – Heraklitova rijeka za koju je važniji njen tok nego materijalna struktura vode koja je čini. Da svemir nije mehanički sistem ili mašina, tvrdio je i Artur Nort Vajthed. Za njega, kao i za Boma, svemir je sličniji organizmu nego mašini. Zbog toga je Vajthed formulisao procesnu filozofiju kao “filozofiju organizma”.

Iz gornje elaboracije jasno je da alternativa porodičnom biznis modelu postoji – biologija je autonomna u odnosu na fiziku. Dokaz za autonomiju ne nude samo Rozen, Bom, Hajli i Vajthed, nego i Stjuart Kaufman. Ključno svojstvo biosfere, prema Kaufmanu, je neograničena kreativnost. Ta se kreativnost manifestuje konstantnim stvaranjem novih biogenih formi kao rješenja za egzistencijalne izazove, ili praktične probleme, kojima je biosfera, kao sistem, konstantno izložena. Uspjeh opstanka biosfere, sistema koji traje 4000 miliona godina, je u tome da za svaki egzistencijalni problem postoji ne jedno, nego mnoštvo rješenja. Zbog tog mnoštva rješenja, biosfera nije u stanju da predvidi svoje sljedeće stanje u monumentalnom procesnom trajektoriju. Zato Kaufman smatra da je ambicija nauke bazirane na fizici, da će jednoga dana iznjedriti “Teoriju svega”, ili kompletno objašnjenje fundamentalnih zakona fizike, neostvariva. Obzirom da je biosfera konstantno promjenjivi sistem, ne može se isključiti mogućnost da su i zakoni koji je regulišu, ili barem neki od njih, promjenjivi.

Posveta kreativnosti

Dječji usklik Bore Ćosića, “Hoću da budem ludak”, suptilni je poziv za promociju kreativnosti. Ukoliko Ćosićev usklik upotrijebimo kao analogiju u kontekstu nauke i industrijskih revolucija, možda možemo potražiti nekog autentičnog “dječaka” u grupi koju čine Bom, Rozen, Vajthed, Kaufman, Hajli i neki drugi “dječaci” koje nismo pominjali. Moj izbor pada na Dejvida Boma. On je slijedio svoj instinkt koji mu je govorio da naučnik mora biti nalik poeti ili umjetniku. Formulisanje naučne teorije, kao pokušaj finalizacije, pa makar i privremene, nekog segmenta realnosti, neizbježno je posveta dogmi mehanizma. Zato Bom nije mario za teorije nego je smatrao da je naučna kreativnost suptilna igra između ljudskog uma, kao segmenta realnosti, i realnosti same – heraklitovske rijeke koja nas, i sve ostale stvorove, nosi u budućnost. Nauka je za Boma bila bliža umjetnosti nego finalitetu mehanike, zato što priroda nije mehanički nego estetski sistem.

Nama ostaje da se nadamo, iako su šanse za to trenutno slabe, da će se biologija osloboditi mehaničkih stega i kao takva uspostaviti organsku vezu sa formama fizike i filozofije koje su zastupali Dejvid Bom i neki drugi “dječaci”. Ovo organsko ujedinjenje različitih formi nauke možda nam može podariti konstruktivniju i bezbjedniju budućnost, od one oblikovane tvrdokornim modelom iz 17. vijeka, što nas gura u nasilje, i sve više liči na faustovsku distopiju.