Robin Hud nauke?

Na početku kultne knjige “Sto godina samoće” Gabrijel Garsija Markes kaže da je svijet, iz perspektive sela Makondo, bio nov. Trebalo je izmisliti imena za novootkrivene stvari ili pojave. Drugim riječima, trebalo je napraviti mapu svijeta.

Ako zamislimo naš globalizovani svijet kao Markesov Makondo, onda funkciju otkrivanja novog u njemu ima nauka. Imenujući novootkriveno, naučnici nerijetko koriste imena ljudi. Na primjer, asteroid “1605 Milanković”. Ili, cijeli rod jedne riblje grupacije nosi ime po Ričardu Dokinsu (Dawkinsia).

Dawkinsia exclamatio, Vikipedija

Jedna buba se zove po Adolfu Hitleru (Anophthalmus hitleri).

Anophthalmus hitleri, Vikipedija.

Jedan rak se zove po Bobu Marliju (Gnathia marleyi) itd. Iza izbora imena kriju se epizode interesantne za istoriju nauke. Iz njih će možda neki budući Markesi pronaći zgodan materijal za nove priče o globalnom Makondu.

Nedavno su meksički i ruski naučnici otkrili novu vrstu parazitske ose i dali joj neobično ime, Idiogramma elbakyanae, u čast Aleksandre Elbakijan.

Parazitska osa, Idiogramma elbakyanae, Andrey I. Khalaim, Enrique Ruíz-Cancino, Vikipedija

Aleksandra je po nekima Robin Hud nauke zbog toga što je kroz pirateriju pronašla način za preskakanje “naplatne rampe” izdavača i time omogućila besplatan pristup naučnim radovima. Obzirom da Aleksandra danas živi markesovski tip stvarnosti (krije se od američkog zakona zbog piraterije) interesantno pitanje je koji bi joj Markesovski karakter najbolje pristajao.

Ko je Aleksandra Elbakijan?

Aleksandra je rođena 1988. u Almatiju, Kazahstan. U njenom profilu na Vikipediji stoji da ima armenijsko-slovensko-azijsko porijeklo. Tokom studija u Kazahstanu naučila je hakerske vještine. Poslije studija seli u Moskvu i tamo radi na poslovima zaštite kompjuterskih sistema. Za kratko vrijeme zaradila je dovoljno novca da nastavi studije u Njemačkoj na univerzitetu u Frajburgu. Jedno ljeto provodi i u Americi na Džordžija Institutu Tehnologije. Oblast njenog interesa su neurologija i svijest. Često je, i u Njemačkoj i u Americi, bila prisiljena da naučne radove od interesa “skida” piratski, ne samo za sebe nego i za kolege, zbog nedostatka novca.

Aleksandra Elbakijan na Harvard univerzitetu, Vikipedija

Tipična cijena koju izdavač traži za PDF verziju teksta jednog naučnog rada, koji nije objavljen po principu slobodnog pristupa, je 30 američkih dolara. Za radove objavljene po principu slobodnog pristupa autor ili njegov univerzitet izdavaču plaćaju solidne sume koje za časopise sa reputacijom iznose od 1.500 evra pa na više. Za uzvrat rad je besplatan a autor je pokriven kreativnom licencom prema kojoj njen ili njegov rad bilo ko može koristiti ili modifikovati besplatno i bez posebne dozvole, pod uslovom da uvijek kada to radi uvaži primarnog autora kroz citiranje.

Aleksandra se vraća u Kazahstan 2011 godine i osniva Sci-Hub, internet platformu za pohranjivanje naučnih radova koji se onda mogu besplatno čitati.

Sci-Hub logo, Vikipedija

Njena primarna motivacija je bila visoka cijena koju izdavači traže za pojedinačne naučne radove koji nisu objavljeni po principima slobodnog pristupa. Industrija naučnog izdavaštva je vrlo lukrativna. Godišnji obrt se procjenju na oko 10 milijardi dolara. Glavni igrači su Elsevier, Springer, Willey-Blackwell, Taylor & Francis itd.

Za relativno kratko vrijeme Sci-Hub stiče veliku popularnost. Od 2011 do 2013 platforma je funkcionisla bez posebnog repozitorija (baza podataka). Vremenom je saobraćaj, zbog ogromnog interesa uglavnom iz Kine, porastao do te mjere da je preko 40.000 radova, zbog nedostatka repozitorija, jednostavno izgubljeno. Aleksandra je onda pokrenula kampanju za stvaranje malog fonda koji bi omogućio da Sci Hub ima svoj repozitorij na LibGen bazi podataka. LibGen ili Library Genesis je pretraživač za edukativne knjige i dukumente baziran u Rusiji. Kada je Aleksandra povezala Sci-Hub sa LibGen-om kreirala je i nekoliko sajtova replika da služe kao repozitoriji nezavisni od LibGen-a. Broj radova na Sci-Hub platformi je oko 60 miliona. Skoro da ne postoji rad koji se ne može dobiti preko Sci-Hub. Prema jednoj studiji Sci-Hub pokriva blizu 70% cjelokupne naučne literature koja iznosi oko 81 milion naučnih radova.

Ko su korisnici Sci-Hub? SVAKO

Sci-Hub koriste svi uključujući bogate naučne institucije u Americi i Evropi. Časopis Science (gornji naslov pozajmljen od njih) je u jednom od svojih izdanja objavio svjetsku mapu Sci-Hub korisnika u periodu od septembra 2015 do februara 2016.

Interesantno je da mapa na neki način reflektuje svjetsku naučnu aktivnost. Pretpostavka je da što ste naučno aktivniji čitate više radova. Brzim pregledom se otkriva da je od centara bivše Jugoslavije Beograd bio najaktivije mjesto sa 47.000 skinutih radova. Slijede Zagreb sa 45.000, pa onda Ljubljana (23.000), Novi Sad (8.000), Sarajevo (7.500), Banja Luka (1.800) i Mostar (960).

Od evropskih gradova na prvom mjestu je ubjedljivo Moskva (730.000) a za njom slijede Pariz (150.000) i London (100.000). Američki centri pokazuju sličnu frekvenciju skinutih radova kao i evropski. U Kini su Peking (750.000) i Šangaj (760.000) najveći korisnici. Svjetski rekorder po broju skinutih radova je Teheran sa 1.3 miliona radova.

Interesantni su komentari profesionalnih naučnika o Aleksandrinoj aktivnosti ali i o izdavačima. Jedan Amerikanac je rekao ono što većina profesionalnih naučnika misli. Otprilike sljedeće: “Profiti koje prave izdavači su u velikom kontrastu prema ogromnim zaduživanjima studenata koji moraju da plate školarinu, ili bijednim platama pomoćnog akademskog osoblja na fakultetima. Elsevier je vlasnik najvećih baza podataka akademskog materijala na koje je stavio tako skandalozne cijene da ni najbogatiji američki univerziteti kao što je Harvard više ne mogu da ih priušte.”

Hvatanje “lopova”

Naravno, izdavači su “lopova” vrlo brzo identifikovali. Originalni domen Sci-Hub.org je suspendovan u novembru 2015. Ali za hakera kao što je Aleksandra ovo nije bio neki problem. Sci-Hub se pojavljuje ponovo sa promijenjenim domenom. Nedugo zatim Elsevier odlučuje da podnese tužbu protiv Sci-Hub u jednom sudu u Nju Jorku, ali i protiv LibGen. Elsevier smatra da je oštećen najmanje 15 miliona dolara. U junu 2017 sud je presudio u korsit Elseviera. Srećom po Aleksandru američki sudovi nemaju jurisdikciju na teritorijama Rusije ili Kazahstana gdje se pretpostavlja da Aleksandra živi.

Aleksandra Elbakijan je priznala da su njene akcije ilegalne ali se pozvala na pravo na građansku neposlušnost zbog toga što izadavači ugrožavaju Deklaraciju UN o ljudskim pravima. Ta deklaracija nedvosmisleno garantuje prava svakom pojedincu na obrazovanje, nauku i kulturu.

Ovo je otprilike sažetak Aleksandrine odbrane koja se može naći na raznim sajtovima.

“Kad sam bila studentkinja u Kazahstanu, nisam imala pristup ni jednom istraživačkom radu. Ti su radovi bili potrebni za moj naučni projekat. Plaćanje od 32 dolara izdavaču za kopiju jednog rada je suludo kada trebate obraditi ili pročitati desetke ili stotine takvih radova za istraživanje. Jednostavno skinula sam ove radove na piratski način. Kasnije sam otkrila da postoji mnogo i mnogo ugroženih istraživača, čak ne studenata poput mene, nego profesora univerziteta, posebno u zemljama u razvoju. Oni su stvorili mrežne zajednice (forume) za rješavanje ovog problema. Bila sam aktivni sudionik jedne od takvih zajednica u Rusiji. Svako kome je trebao neki istraživački rad, a nije mogao platiti za to, bi postavljao zahtjev, a drugi članovi koji mogu dobiti radove su im iste slali elektronskom poštom. Mogla sam nabaviti bilo koji rad piratski, pa sam riješila mnoge zahtjeve. Ljudi su uvijek bili vrlo zahvalni za moju pomoć. Nakon toga, stvorila sam veb stranicu Sci-Hub.org koja jednostavno obavlja ovaj proces automatski i veb stranica je odmah postala popularna.

Također bih željela spomenuti da Elsevier nije kreator naučnih radova. Sve radove na njihovim internet stranicama su kreirali istraživači, a istraživači uopšte ne primaju novac od onoga što Elsevier prikuplja. To je vrlo različito od muzičke ili filmske industrije, gdje kreatori primaju novac od svakog prodanog primjerka. Ali ekonomija naučnih radova vrlo je različita. Autori tih radova ne primaju novac. Zašto bi onda slali svoje radove časopisima čiji je vlasnik Elsevier? Osjećaju se pod pritiskom da to čine, jer je Elsevier vlasnik takozvanih časopisa sa visokim uticajem (“high-impact”). Ako istraživač želi biti prepoznat, napraviti karijeru – on ili ona mora imati publikacije u takvim časopisima.”

Velika većina naučnika, bez obzira gdje rade, u principu podržavaju Aleksandru. Međutim naučne institucije ne dijele mišljenja svojih članova. Nedugo poslije presude u korist Elseviera Američko hemijsko društvo (ACS) je tužilo Aleksandru tražeći oko 5 miliona dolara odštete. Sud je donio presudu u korist društva vrlo brzo.

Sci-Hub je i dalje aktivan. Naravno, često mijenja identitet. Aleksandra i dalje misli da je njena aktivnost filantropska i ne obazire se mnogo na tužbe izdavačkih korporacija. Bila je razočarana kada su ruski i meksički naučnici imenovali novo-otkrivenu parazitsku osu njenim imenom. Zaključite sami ko je u ovoj situaciji parazit. Aleksandra ili izdavačke korporacije.