Novi imperijalizam

Sklonost ka genocidu je integralni dio ljudske prirode. Ovo je teza koju je razvio Džared Dajmond u knjizi  Treći šimpanza: Evolucija i budućnost ljudske životinje. Njegova etnografska istraživanja su pokazala da susreti tehnološki superiornih ljudskih civilizacija sa primitivnim varijantama, gotovo uvijek završavaju genocidom na štetu primitivaca.

Modernost je samo donekle ublažila divljinu supremacijskog instikta. Genocid je zamijenjen imperijalizmom. O ovome svjedoči nova knjiga britanskog istoričara Vilijama Darlimpla (William Darlymple), Anarhija: Neumorni uspon East India Company (Bloomsbury, 2019).

Kroz uzbudljivi narativ, Darlimpl analizira tehniku kojom je East India Company, preteča modernih korporacija, devastirala prirodne resurse Indije, njen narod i njegovu kulturu. Darlimpl, valjda da bi se iskupio u ime svoje otadžbine, Velike Britanije, za podlost skrivanja tajni brutalnog imperijalizma, neuvijeno saopštava istinu da imperijalizam postoji i danas na isti način kao i u vrijeme moćne East India Company. Novi imperijalisti su moderne zapadne korporacije kojima je meta globalno čovječanstvo. Teritorijalna osvajanja i brutalno iskorištavanje resursa su zamijenjeni suptilnijim formama imperijalizma. Globalni ljudski kolektiv se, u liniji sa ranom ali nešto ublaženom Dajmondovom tezom, sastoji od malog broja tehnološki superiornih korporativnih osvajača i globalne ljudske mase koja postaje tehnološko roblje.

Nova forma imperijalizma je prisutna i u nauci. Ali, da bi se razumio imperijalizam nauke, ne treba se oslanajati na zapadne autore koji će o ovoj formi imperijalizma pisati kao i Darlimpl, post festum, tek za nekih 50 ili 100 godina. Dok se to ne desi, jedini autentični izvor su autori čiji je etnički kolektiv nemilosrdnu imperijalnu prošlost osjetio na vlastitoj koži.

Predavač na Univerzitetu u Redingu, Rohan Deb Roj, azijskog je porijekla i specijalista za imperijanu istoriju, kolonijalizam i forme naučnog imperijalizma. Njegova knjiga Malarijski subjekti: Imperija, medicina i neljudi u britanskoj Indiji od 1820 – 1909, je osvojila drugu nagradu Britanskog udruženja za istoriju nauke za 2018 godinu. U izvanrednom eseju na uticajnom portalu The Conversation, Deb Roj je analizirao imperijalizam nauke. Evo nekih ključnih teza.

Britanski armijski doktor i nobelovac, Ser Ronald Ros, stručnjak za malariju, je u decembru 1899 godine na jednom predavanju u Liverpulu, koje citira časopis Science od 5. Januara 1900 godine, rekao “u sljedećem vijeku, uspjeh imperijalizma će u velikoj mjeri zavisiti od uspjeha pod mikroskopom”. Motivacija za istraživanje uzroka i liječenje malarije nije dobrobit lokalnog stanovništva, nego zdravstvena zaštita britanskih vojnika i imperijalnih činovnika u tropskim dijelovima imperije. Krajnji rezultat, prema Deb Roju, je “ekspanzija i konsolidacija kolonijalne vlasti.” 

Kroz priču o majoru Rosu i malariji, Deb Roj otkriva suštinu imperijalne tehnike. Britanci moralno opravdavaju imperijalizam tvrdeći da su velikodušni prema kolonizovanim narodima zato što ih civilizuju. Time se prikriva imperijalna stvarnost prema kojoj je zapadna nauka, posebno britanska, neophodna osvajačka tehnologija. Zato Deb Roj i njegove kolege zagovaraju “dekolonizaciju nauke” koja i danas pati od imperijalne arogancije. (Zagovornica dekolonizacije nauke je bila i najznačajnija žena indijske politike, Indira Gandi).

Deb Roj korjene arogancije pronalazi duboko u imperijalnoj prošlosti. Britanski političari i naučnici su nerijetko zagovarali tezu da je britanska rasa intelektualno superiornija od kolonijalnih rasa. Na primjer, uticajni istoričar i političar iz 19. vijeka, Tomas Makolej, je smatrao da jezici kao Sanskrit ili arapski, ne posjeduju preciznost neophodnu za naučni diskurs. Umjesto preciznosti, puni su “monstruoznih predrasuda” ili “lažne istorije, astronomije i medicine”. Naučnik i polimat Ser Frensis Galton, Darvinov rođak, je tvrdio da su anglosaksonci za dva intelektualna nivoa iznad afričkih negroida. I Darvin je, prema Deb Roju, zastupao sličnu formu rasizma. 

Iako je klasični kolonijalizam završen, bivše kolonijalne sile su zadržale imperijalni status u nauci. (Ovo je primjetno i u arhaičnoj terminologiji: vodeći londonski univerzitet se još uvijek zove Imperijalni Koledž). Tipični primjer novog imperijalizma u nauci, prema Deb Roju, je međunarodno rangiranja univerziteta. Ova praksa preko raznih zapadnih lista i jedne kineske, favorizuje američke i zapadno-evropske univerzitete, naučne časopise pod njihovom kontrolom i zapadnu akademsku korporativnu kulturu. Slijepo i nekritičko prihvatanje ovakvih trendova je vazalski poklič u slavu novog imperijalizma. Apsurdno klanjanje modernoj formi tehnološkog ropstva. Ropstvo je posljedica još jednog imperijalnog trika: zapadne institucije su najbrže u monetizaciji naučnih otkrića koje onda skupo prodaju.

Deb Roj savjetuje pragmatizam kad je u pitanju naučna politika u bivšim kolonijama. Ne smije se podleći iskušenju da se antizapadno raspoloženje ispoljava negativnim stavovima prema nauci kao zapadnom izumu. Naprotiv, nauku i njenu prosvjetiteljsku ulogu treba njegovati. Neo-ludizam bi značio da Indija, na primjer, nije naučila lekcije iz kolonijalne prošlosti. Neophodne su nacionalne strategije za nauku, nezavisne od raznih formi naučnog imperijalizma. Bez obzira da li se radi o zapadnoj ili kineskoj varijanti imperijalizma.

Na sreću, novom imperijalizmu ne ide sve tako glatko. Ima i dobrih vijesti za globalno čovječanstvo. Indija, ta monumentalna žrtva imperijalizma, je ipak naučila istorijsku lekciju. Administrativne strukture indijske države ne nasjedaju na jeftine imperijalističke trikove. Na šangajskoj listi od 500 univerziteta samo je jedan indijski. Pa šta! To ne sprečava Indiju da nadmaši svoga brutalnog kolonizatora, Veliku Britaniju, u naučnim segmentima koji su za Indiju od nacionalnog značaja. Na primjer, Indija je razvila moćni kosmički program, u istoj ligi sa još pet programa: američkim, ruskim, kineskim, japanskim i evropskim. Britanski kosmički program je slabašan. Stidljivo se krije unutar evropskog, bez obzira što je Britanija treća na šangajskoj listi, iza Amerike i Kine, zastupljena sa 39 univerziteta. Ovo je odličan primjer dekolonizacije nauke, čije je sjeme sijala, zajedno sa još nekim vizionarima, tragična kćerka post-kolonijalne Indije, Indira Gandi.