Naslov ovog eseja više je u duhu engleskog jezika nego srpskog. Razlog je jednostavan. U srpskom jeziku, barem koliko je meni poznato, ne postoji riječ serendipnost. Engleska riječ serendipity, se na srpski obično prevodi kao slučajnost ili splet srećnih okolnosti. Dakle, naslov ovog teksta bi u duhu srpskog jezika trebalo da glasi Njegovo veličanstvo slučaj.
Ali takav naslov bi zanemario bogatstvo filozofsko-socioloških implikacija koje riječ serendipnost ima za modernu nauku, a njeni sinonimi kao što su koincidencija (coincidence) ili slučajnost (accident) nemaju. Nova istraživanja pokazuju da postoje čak 64 forme serendipnih naučnih otkrića – onih otkrića iza kojih ne stoji jasno određena i ciljana namjera. Započnimo sa istorijom riječi serendipnost da bismo došli do njene važnosti za filozofiju i sociologiju nauke, kao i za kreiranje moderne naučne politike.
Tri princa iz Serendipa
Engleski pisac Horacije Valpol (1717-1797) je čitajući bajku, Tri princa iz Serendipa, bio oduševljen njenim značenjem do te mjere da je u engleski jezik uveo riječ serendipity.
Unajkraće, ova riječ se odnosi na osobinu tri princa iz Serendipa koji su slučajno otkrivali pojave za kojima nisu tragali, korištenjem urođene mudrosti pojačane dobrim obrazovanjem. Priča je persijska. U engleski jezik je došla preko francuskog prevoda koji se oslanjao na italijanski prevod objavljen u Veneciji 1557 godine. U staro-persijskom jeziku Serendip je naziv za Šri Lanku. Kralj Serendipa, Džafer, je imao tri sina, tri princa iz naslova priče. U Serendipu su stekli bogato obrazovanje preko najumnijih ljudi kraljevstva. Da bi stekli životno iskustvo i naučili kako da bogato obrazovanje primjenjuju u praksi, kralj šalje prinčeve na neko vrijeme u svijet preobučene u siromašne mladiće. Na putešestvijima daleko od matičnog kraljevstva pokazuju sposobnosti suptilnih opservacija i prefinjenog zaključivanja koje im omogućuju da precizno opišu pojave koje nikada nisu vidjeli.
Evo upečatljive epizode iz priče. Na osnovu pažljivih opservacija jednog od puteva kojim su putovali zaključuju da je istim prošla kamila koju nikad nisu vidjeli. Prema njihovoj analizi kamila je bila hroma, slijepa na jedno oko, nedostajao joj je jedan zub, nosila je trudnu ženu na sebi i teret koji se sastojao od meda na jednoj strani i butera na drugoj. Kasnije nailaze na trgovca koji im saopštava da je izgubio upravo takvu kamilu. Trgovac ih optužuje da su oni kradljivci kamile. Završavaju na sudu kod cara zvanog Beramo.
Car ih na suđenju pita kako su mogli dati tako precizan opis kamile ako je nikada nisu vidjeli. Prinčevi onda objašnjavaju sve pojedinačne tragove koji su ih naveli na zaključke. Na stazi su vidjeli tri jasna otiska kopita i jedan nejasan i ponešto razvučen otisak. Zaključak: kamila je hroma na jednu nogu. Primijetili su da je trava na jednoj strani staze bila manje zelena. Zaključak: kamila ne vidi na suprotno oko. Primijetili su grudvice sažvakane trave na jednoj strani staze, veličine kamiljeg zuba. Zaključak: trava je ispadala kroz pukotinu u kamilinom zubalu nastalu gubitkom zuba. Primijetili su mrave na jednoj strani staze, a muve na drugoj. Zaključak: kapi istopljenog butera su padale pored jedne strane staze i privlačile mrave, a kapi prosutog meda sa druge strane su privlačile muve. Pored otisaka kamiljeg klečanja postojali su otisci ljudskih stopala. Nedaleko od otisaka ljudskih stopala postojali su tragovi uriniranja. Zaključak: sa kamile je silazila žena jer je miris urina kod jednog od prinčeva izazivao seksualnu želju. Dodatno, frekvencija ostavljanja otiska ukazivala je na pojačano uriniranje svojstveno trudnicama. U tom momentu u sudnicu ulijeće uzbuđeni trgovac i saopštava da je upravo pronašao izgubljenu kamilu. Car Beramo oslobađa prinčeve, bogato ih nagrađuje i imenuje za savjetnike.
Serendipnost i nauka
Valpol je smatrao da su nenamjerna i slučajna otkrića, slična otkrićima prinčeva iz Serendipa, toliko česta u svakodnevnom životu da ova pojava zaslužuje ime. U pismu prijatelju Horaciju Manu, pisanom 28. januara 1754 godine, Valpol opisuje otkriće priče i njegovu ambiciju da engleski jezik obogati novom riječju, serendipity. Valpolova korespondencija sa Manom je objavljena 1833. Tako je riječ serendipnost ušla u književne krugove. Riječ je prvi put objavljena u jednom časopisu 1875 godine i objašnjena kao “posebna vrsta urođene mudrosti”. Početkom 20. vijeka riječ počinje da ulazi u rječnike engleskog jezika kao “slučajno ili nenamjerno otkriće”. Sredinom 20. vijeka ulazi u popularnu verziju oksfordskog rječnika engleskog jezika za masovnu upotrebu.
Za uvođenje riječi serendipnost u nauku zaslužan je jedan od najznačajnijih sociologa nauke, Robert K. Merton (1910-2003).
Robert K. Merton, Vikipedija
Zajedno sa Elinor Braber, Merton je napisao knjigu posvećenu terminu serendipnost Putovanja i avanture serendipnosti: studija sociološke semantike i sociologije nauke. Engleski tekst knjige je završen 1958 godine. Interesantno, knjiga je prvi put objavljena tek 2002 godine i to u italijanskom prevodu. Originalni engleski tekst je objavljen poslije smrti autora, 2004 godine, i relativno brzo je postao jadan od nezaobilaznih tekstova za sociologiju nauke.
Merton je u svojim naučnim radovima prvi put koristio termin serendipnost 1945 godine. Eksplicitno ga je definisao 1948 godine. Prema Mertonu termin serendipnost je do 1958 godine upotrijebljen u štampanim izvorima samo 135 puta. Ali od 1958 do 2000 doživljava pravu ekspanziju. Na primjer, termin se u tom periodu pojavljuje u naslovima 57 knjiga. U dnevnoj štampi termin je upotrijebljen 13.000 puta tokom 1990-ih, a u internet dokumentima 636.000 puta samo u toku 2001 godine.
Termin serendipnost, prema Mertonu i Barberovoj, opisuje neočekivana naučna otkrića koja nisu rezultat prethodnog plana. Važnost termina postaje jasna kada se analizira istorija i sociologija nauke. Naime, mnogobrojne studije pokazuju da je vrlo mali broj naučnih otkrića rezultat prethodnog jasno utvrđenog plana. Otkrića su češće rezultat neočekivanih okolnosti i eksperimentalnih grešaka. Evo nekih primjera iz istorije nauke.
Otkriće dagerotipije, prve forme fotografije, je bilo rezultat spleta srećnih okolnosti. Luis Dager (1787-1851) je godinama bezuspješno pokušavao da dobije fotografske zapise (pozitive) sa jodiranih posrebrenih bakarnih ploča. Poslije jednog od pokušaja ostavio je ploče u ormar sa hemikalijama. Sljedećeg jutra primijetio je da se iz jedne bočice prosula živa čija su isparenja proizvela perfektnu fotografiju na jednoj od ploča.
Šarl Riše (1850-1935) je otkrio anafilaksu slučajno, pokušavajući da identifikuje prag djelovanja nekih otrova. Na dodjeli Nobelove nagrade, 1913 godine, rekao je da otkriće nije bilo rezultat dubokog razmišljanja nego slučajne opservacije. Slično, Pol Erlih (1854-1915) je otkrio Salvarsan, prvi lijek za sifilis, kao 606. testirano jedinjenje, bez ikakvog znanja o mehanizmu djelovanja i nazvao ga “magični metak”, čime je rođena hemoterapija. Jedan doktor je za tretman urtikarije koristio antihistaminik dramamin, dok mu pacijent nije saopšto da je lijek potpuno uklonio znakove putne bolesti (mučnina). Tako je dramamin postao lijek za putnu mučninu. Slično je i sa vijagrom koja je u početku bila korištena kao Fajzerov lijek pritiv angine (vrlo slab), dok doktori na osnovu izvještaja pacijenata nisu zaključili da vijagra može da bude efektivan lijek za erektilnu disfunkciju.
Dakle, termin serendipnost opisuje široki spektar fenomena vezanih za procese naučnih otkrića. Na primjer, Riše je radio na sasvim drugačijoj problematici (toksikologija) kada je došao do otkrića za problem iz fiziologije. Sa druge strane, Dager i Erlih su riješili probleme na kojima su radili, ali na neočekivane načine vezane za spletove srećnih okolnosti. Vijagra je primjer otkrića za kojim se uopšte nije tragalo.
Tipologija serendipnosti
Iz gornje kratke analize jasno je da tzv. slučajna i nenamjerna otkrića, opisana terminom serendipnost, igraju značajnu ulogu u nauci. Obzirom da se u naučna istraživanja ulaže ogroman novac, i da je nauka motor svjetske ekonomije, istraživačke agencije prirodno žele da znaju da li je, i koliko, ulaganje novca u naučne projekte opravdano. U tom smislu neophodno je identifikovati tipologiju i mehanizme serendipnosti da bi se formirala autentična baza za procjenu produktivnosti naučnih projekata.
Istraživač sa univerziteta Saseks u Engleskoj, Ohid Jakub, se bavi upravo ovom problematikom. U jednom od radova kaže da ima sreću što se njegova istraživanja oslanjaju na bogati arhiv koji je iza sebe ostavio Robert K. Merton. Mertonov interes za serendipnost je započeo oko 1940 godine. Od tada pa sve do svoje smrti, Merton je pedantno bilježio saznanja o serendipnosti, dopunjavao ih isječcima iz novina, magazina i naučnih publikacija, kao i korespondencijom sa mnogobrojnim naučnicima i sociolozima. Na bazi višemjesečne analize Mertonovog arhiva, pohranjenog na Kolumbija univerzitetu, Jakub je razvio tiplogiju serendipnosti i opisao njene mehanizme.
Tipologija serendipnosti je predstavljena u Tabeli 1. Prema Jakubu postoje četiri tipa serendipnosti. Na primjer, Valpolova serendipnost, nazvana prema Horaciju Valpolu, se odnosi na otkrića za kojima otkrivaoci nisu tragali, poput prinčeva iz Serendipa.
Tabela 1. Tipovi serendipnosti prema Jakubu.
Primjer Valpolove serendipnosti je otkriće Eduarda Buhnera (1860-1917) za koje je 1907 godine dobio Nobelovu nagradu. Buhner je pokušavao da izoluje proteine iz bakterija u svrhu razvoja vakcina. Umjesto ovoga otkrio je da ekstrakt kvasca konvertuje šećer u alkohol čime je pokazao da cijele ćelije nisu potrebne za fermentaciju i tako je rođena oblast enzimologije. Drugi primjer je vezan za bojni otrov iperit korišten u prvom svjetskom ratu. Zbog straha od upotrebe iperita u drugom svjetskom ratu američki doktori su radili na razvijanju antidota. U toku istraživanja Luis Gudman (1906-2000) i Alfred Džilman (1908-1984) su došli do laboratorijskih nalaza krvne slike vojnika izloženih iperitu u prvom svjetskom ratu. Vojnici otrovani iperitom su pokazivali niske vrijednosti bijelih krvnih zrnaca. Na osnovu ove opservacije spekulisali su da ako je iperit toksičan za bijela krvna zrnca, može biti koristan u liječenju leukemija i limfoma, u kojima broj krvnih zrnaca nekontrolisano raste. Spekulacija se obistinila, a iperit je jedan od prvih primjera uspješne hemoterapije kancera. Dakle, u oba slučaja Valpolove serendipnosti istraživači su bili zaokupirani jednim problemom, a našli su rješenje za sasvim drugi (Tabela 1).
Sljedeći tip serendipnosti je Mertonova serendipnost (Tabela 1), nazvana po Robertu Mertonu. Naime, Merton je smatrao da Horacije Valpol nije u pravu kada tremin serendipnost ograničava isključivo na otkrića za kojima otkrivaoci ne tragaju. Mertonova serendipnost opisuje otkrića za kojima otkrivaoci tragaju, ali do njih dolaze na neočekivan način. Tipičan primjer je otkriće vulkanizacije. Čarls Gudjer (1800-1860) je godinama bezuspješno pokušavao da gumu učini termostabilnom. Tek kada je slučajno mješavinu gume i sumpora stavio na vruću ploču došlo je do vulkanizacije. Drugi primjer je vezan za otkriće Džona Kejda (1912-1980). Kejd je radio na psihijatrijskom problem manije. Spekulisao je da manija može biti izazvana poremećenim metabolizmom mokraćne kiseline. Pacijentima je ubrizgavao mokraćnu kiselinu u formi litijumske soli i postigao dobre rezultate. Međutim, ispostavilo se da mokraćna kiselina nije imala nikakav efekat, nego da je za efekat bio odgovoran isključivo litijum.
Treći tip serendipnosti je nazvan Bušova serendipnost (Tabela 1) prema inženjeru Vanevaru Bušu (1890-1947). Buš je smatrao da otkrića često dolaze iz neočekivanih izvora. Bušova serendipnost opisuje otkrića za kojima se uopšte ne traga, a ona rješavaju neki od već postojećih problema. Dobra analogija je kupovina. Uđete u prodavnicu bez namjere da nešto kupite, a onda ugledate neki proizvod za koji smatrate da vam je neophodan. Primjer Bušove serendipnosti je otkriće saharina. Konstantin Falberg (1850-1910) je otkrio vještački zaslađivač saharin kada je poslije jedne sesije u hemijskoj laboratoriji zaboravio da opera ruke i tokom večere primijetio sladak ukus na rukama. Inače radio je na modifikaciji katrana hemijskim putem. Kada je objavio otkriće saharina u jednom naučnom časopisu kolege su ovo nazvale naučnom šalom. Ali, sve se promijenilo kada je javnost saznala za saharin. Falberg je zahvaljujući patentu postao imućan. U Bušovski tip serendipnosti spadaju Rendgenovo otkriće X-zračenja, kao i otkriće anestetičkih kvaliteta smijućeg gasa.
Četrvrti tip serendipnosti je Stefanijina serendipnost (Tabela 1) prema Pauli Stefan koja ovaj tip serendipnosti opisuje kao “nalaženje odgovora na pitanje koje još nije postavljeno”. Dakle, prije serendipne epizode ne postoji ni problem ni rješenje. Reprezentativni primjer Stefanijine serendipnosti je otkriće Eduarda Benediktusa (1878-1930) vezano za nerasprskavajuće staklo. Ovaj francuski hemičar je radeći u laboratoriji tokom 1903 godine slučajno ispustio staklenu flašu koja se razbila, ali staklo je ostalo u jednom komadu i nije se rasprslo. Nije mogao da nađe objašnjenje sve dok mu asistent nije rekao da je u flaši bio celulozni nitrat ili tečna plastika. Tečnost je isparila i ostavila tanki film u unutrašnjosti flaše koji je spriječio rasprskavanje stakla. Tek kada je Benediktus pročitao u novinama, nekoliko godina poslije otkrića, da razbijanje stakla na automobilima povređuje vozače, došao je na ideju da patentira laminirano staklo što je jedno od najznačajnijih otkrića u auto industriji.
Mehanizmi serendipnosti
Iako su gornja četiri tipa serenidpnosti (Tabela 1) korisna u opisivanju istraživačke motivacije, ona govore vrlo malo o mehanizmima serendipnosti ili kako tipove serendipnosti staviti u okvir filozofije nauke. U tom smislu Jakub je identifikovao četiri mehanizma serendipnosti predstavljena u Tabeli 2. To su mehanizmi vođeni teorijom, individualnim opservacijama, greškom i socijalnom strukturom nauke ili socijalnom mrežom.
Tabela 2. Mehanizmi serendipnosti prema Jakubu.
Teorijska serendipnost (Tabela 2) uključuje odstupanja od teoretskih očekivanja. Jakub se poziva na velikana nauke, Luja Pastera (1822-1895). Paster je bio ubijeđen da šansa u nauci ima manju ulogu od teoretskog okvira date naučne oblasti. “Bez teorije praksa je tek rutina rođena iz navike.” Paster je ovo zapažanje ilustrovao epizodom iz istorije nauke. Hans Kristijan Ersted (1777-1851) je zagrijavao bakarnu žicu strujom. Svaki put kad bi uključio struju igla na obližnjem kompasu se pomjerala. Erstedovo otkriće je iznenadilo fizičare, ali nije imalo praktičnog efekta. Tek kasnije ovo otkriće je pomoglo Faradeju (1791-1867) i Morzeu (1791-1872) u objašnjenju elektromagnetne indukcije i konstrukciji telegrafa. Paster je na osnovu ove epizode zaključio da šansa i slučaj favorizuju samo pripremljeni um koji je verziran u teoriju.
Dobra ilustracija za Pasterovu tezu je otkriće angiostatina Džude Folkmana (1933-2008). Folkman je spekulisao da tumori, da bi se razvijali, moraju imati sposobnost kreiranja vlastitih krvnih sudova ili angiogenezu. Ako je Folkmanova hipoteza tačna rast tumora može zaustaviti hemikalija koja inhibira razvoj krvnih sudova. Takva hemikalija je nazvana angiostatin. Folkman je otkrio angiostatin slučajno tako što su uzorci koje je istraživao postali zaraženi gljivicom. Dakle, u liniji sa Pasterovim razmišljanjem, šansa (gljivična infekcija) je odigrala manju ulogu od razvoja nove teorije (tumorska angiogeneza).
U analizi serendipnosti na bazi individualnih opservacija Jakub se ograničio na dva faktora, opsevacionu rutinu i naučne instrumente (Tabela 2). Oba faktora mogu da utiču na individualne percepcije naučnika. Na primjer, Vilijam Ramzi (1852-1916), hemičar poznat po otkriću plemenitih gasova, je 1912 godine demonstrirao otkriće tako što je kroz gasove puštao struju da pokaže njihove vividne boje. Ali samo je francuski inženjer Žorž Klod (1870-1960) od 500 ljudi prisutnih na demonstraciji došao na ideju neonske sijalice. Slično, mnogi naučnici su istraživali uzroke peptičnog ulcera ali samo su Robin Voren i Bari Maršal otkrili da je uzrok ulcera bakterija Helicobacter pylori. Ove dvije epizode pokazuju da su samo rijetki naučnici i njihove opservacione rutine prijemčivi za fenomen serendipnosti.
Opservacione rutine su često pod uticajem instrumenata koje naučnici koriste (Tabela 2). Dešava se da razvoj novih instrumenata igra značajnu ulogu u genezi serendipnosti. Na primjer, mnogi instrumenti su konstruisani ili rafinirani nezavisno od naučnih teorija. Na primjer, astronomi Valter Bade (1893-1960) i Fric Cviki (1898-1974) su predvidjeli postojanje pulsara (rotirajuće neutronske zvijezde) 1934 godine. Prvi pulsar je registrovala Džoselin Bel Barnel 28. novembra 1967 godine. Slično, Georg Gamov (1904-1968) je predvidio kosmičko pozadinsko zračenje 1948 godine. Da pozadinsko zračenje zaista postoji pokazali su Arno Penzias i Robert Vilson, slučajnim otkrićem 1964 godine, koje nisu znali da objasne. Za otkriće su dobili Nobelovu nagradu. Dakle, u oba slučaja bilo je neophodno razviti dovoljno sofisticirane instrumente da bi se ranija teoretska predviđanja, kojih korisnici instrumenata nisu bili svjesni, mogla potvrditi.
U fenomenima serendipnosti eksperimentalne greške igraju važnu ulogu (Tabela 2). Fizičar Maks Delbruk (1906-1981) je smatrao da je za naučna otkrića neobično važan princip “ograničene nespretnosti”. Sličan termin je koristio biolog Salvador Lurija (1912-1991): “kontrolisana nespretnost.” U oba slučaja radi se o nenamjernom generisanju neočekivanih rezultata, ili anomalija, koje su rezultat eksperimentalnih grešaka. Naknadna interpretacija anomalija otkriva serendipnu prirodu otkrića. U istoriji nauke dobro je poznato da su mnoga otkrića rezultat eksperimentalnih grešaka. Od Flemingovog (1881-1955) otkrića panicilina, preko Bekerelove (1852-1908) detekcije radioaktivnosti do Galvanijeve (1737-1798) i Voltine baterije (1745-1827) i mnogih drugih.
Socijalna struktura naučnih zajednica ili mreža može da igra značajnu ulogu u generisanju ili čak destimulaciji serendipnih otkrića (Tabela 2). Naučnici koji imaju široku mrežu saradnika su prijemčiviji za genezu serendipnih otkrića jednostavno zato što imaju na raspolaganju daleko širu mrežu informacija nego njihove kolege sa manjim brojem saradnika. Na primjer, Penzias i Vilson su mogli razumjeti otkriće pozadinskog zračenja tek nakon što su konsultovali fizičare. Pored razmjene informacija, važnu ulogu u generisanju serendipnih otkrića ima i timski rad. Veliki eksperimentalni fizičar i nobelovac Patrik Blaket (1897-1974) je kritikovao kolege koji ostaju hermetički zatvoreni unutar specijalističkih eksperimentalnih tehnika koje donekle ograničavaju vidike i destimulišu serendipnost. Posljedica je da hermetički zatvoreni veliki naučni timovi često propuštaju šanse da iskoriste serendipnost.
Kombinatorika tipologije i mehanizama serendipnosti
Sljedeći analitički korak za Jakuba je bio da analizira tipove serendipnosti (Tabela 1) u svjetlu mehanizama serendipnosti (Tabela 2) putem mapiranja. Analiza je pokazala da su ova dva parametra nezavisna jedan od drugog. Onda se Jakub upustio u kombinatoriku da bi tipologiju serendipnosti razvio dalje. Na primjer, moguće je klasifikovati mehanizme na binarni način kao što pokazuje Tabela 3.
Tabela 3. Kombinatorika tipova i mehanizama serendipnosti prema Jakubu.
Svaka ćelija u Tabeli 3 je obilježena u smislu prisustva (kod 1) ili odsustva (kod 0). Tako na primjer tip u ćeliji 1 posjeduje četiri dimenzije (1,1,1,1) i predstavlja “idealni” tip, dok tip u šesnaestoj ćeliji (0,0,0,0) nema ni jednu dimenziju. Parovi ćelija 4 i 13 su polarni tipovi, ali nisu ekstremni kao parovi ćelija 1 i 16. Unutrašnje ćelije 6, 7, 10 i 11 bi se mogle opisati kao najmanje ekstremne zato što se razlikuju od ostalih za ne više od dvije dimenzije, iako su možda empirijski najčešće.
Jakub smatra da 16 tipova mehanizama za 4 vrste serendipnosti (64 forme!) je možda previše i otvoren je za redukovanje na pragmatičan način. Međutim, njegova anliza svakako predstavlja prvi ozbiljni korak da se serendipnost detaljno analizira i precizno ustanove tipovi i mehanizmi serendipnosti.
Implikacije
Implikacije Jakubovog rada su izuzetno značajne za naučno planiranje i naučnu politiku. Finansijeri naučnih istraživanja, kako javni tako i privatni, žele da podrobno razumiju mehanizme koji stoje iza naučnih otkrića. Bolje razumijevanje ovih mehanizama će svakako poboljšati efikasnost ulaganja novca u naučne projekte.
Sa druge strane, Jakubov rad ima važne implikacije za filozofiju nauke. Moguće je da neki filozofi nauke donekle idealizuju proces naučnih otkrića kroz pokušaje da detaljno i rigidno definišu naučni metod. Ovim se sociološka strana nauke koja često ima elemente nepredvidljivosti ignoriše. Britanski imunolog i nobelovac Piter Medavar (1915-1987) je kritikovao način saopštavanja naučnih rezultata u naučnim časopisima koji izgleda kao dogovoreno pretvaranje. Naime, prihvaćena praksa je da se rezultati saopštavaju na “objektivan” način koji potpuno zanemaruje sociološke aspekte naučno-istraživačkog rada.
Slično Medavaru, pisac naučne fantastike Isak Asimov (1920-1992) je smatrao da je riječ “Eureka”, uobičajeni sinonim za naučno otkriće, pretjerana idealizacija. Daleko realističniji komentar kada su naučnici na tragu nekog otkrića je zbunjeno “Hm?”, koje je u liniji sa fenomenom serendipnosti. Metodološki “haos” koji stoji iza 64 forme serendipnosti u Tabeli 3, donekle daje za pravo Paulu Fejerabendu (1924-1994) filozofu nauke koji je zagovarao tezu epistemološke anarhije – naučni metod kao takav ne postoji.
U eseju su korišteni podaci (Tabele 1-3 i neke informacije u tekstu) iz nedavnog rada Ohida Jakuba objavljenog u časopisu “Research Policy” po principu otvorenog pristupa (CC BY 4.0).
Leave a Reply