Mravi kao “narod” u Bibliji

Objavljeno na sajtu Nova Galaksija 1. oktobra 2017

Nauka i religije obično tumače svijet dijametralno suprotno. Prema tri abrahamske religije Bog je stvorio svijet (inteligentni dizajn). Sa druge strane nauka insistira na obrnutome (inteligentni dizajn je pseudonauka). Svijet, bolje rečeno čovjek kao dio svijeta, je stvorio Boga.

Ipak, suprotstavljene strane uspješno sarađuju. Dobri primjeri su dva najveća svjetska akademska izdavača. Oksford i Kembridž univerziteti imaju velika odjeljenja posvećena Bibliji. Jedan poznati urednik je kroz šalu izjavio: “Oksford univerzitet je potpisao Boga kao autora u 17. vijeku”. Na slično šaljiv način može se postaviti i ovakvo pitanje: Koliko je Bog dobar kao akademski autor?

Da li, na primjer, biblijski tretman biologije, naravno u mjeri u kojoj je neke njene priče dotiču, zadovoljava moderne naučne standarde? U ovoj kratkoj analizi interesuju nas životinje koje čovjeka fasciniraju milenijumima – mravi. Mravi se pominju u dijelu Starog zavjeta naslovljenom Poslovice. Početni stihovi otkrivaju autora (ili naručioca teksta) i objašnjavaju motivaciju Poslovica:

1:1 Priče Solomuna sina Davidovog, cara Izrailjevog,

1:2 Da se poznaje mudrost i nastava, da se razumeju reči razumne…

Dva stiha o mravima se pojavljuju u kasnijem tekstu Poslovica:

 6:6 Idi k mravu, lenjivče, gledaj puteve njegove, i omudraj;

30:25 Mravi, koji su slab narod, ali opet pripravljaju u leto sebi hranu.

Namjera autora je da se mravi predstave kao moralni uzor ljudima u mnogim oblastima života. Analizirajmo na kratko gornje stihove iz perspektive biologije.

Analiza stiha 30:25 – Mravi kao narod

Mravi i ljudi pokazuju značajnu sličnost u sociobiološkom smislu. Vrh socijalne organizacije u prirodi, poznat kao eusocijalnost, pripada čovjeku i rijetkim vrstama mrava, termita i pčela. Eusocijalnost karakterišu tri ključna elementa:

• Postojanje nekoliko generacija unutar socijalne grupe;
• Briga o podmlatku na nivou socijalne grupe;
• Dioba rada unutar socijalne grupe uključujući i reproduktivni rad.

Prva dva elementa se lako identifikuju u bilo kojoj ljudskoj socijalnoj grupi. Međutim, podjela reproduktivnog rada je bila problematična za interpretaciju do nedavno. Naime, za razliku od mravljih socijalnih grupa u kojima je ogromna većina članova programirano sterilna (osim matice), a u nekim vrstama sterilnost je reverzibilna, ljudi su reproduktivno aktivni dugi dio života.

Interpretativni problem je otklonjen kada su naučnici ustanovili da je menopauza u žena elemenat koji objašnjava ljudsku reproduktivnu podjelu rada. Menopauza je programirani gubitak reproduktivne sposobnosti koji ne predstavlja starenje. Poslije menopauze žene ostaju radno aktivne najmanje još 10-15 godina. Za razliku od mrava ženki koje naknadno stiču reproduktivnu sposobnost (u nekim slučajevima), ljudske ženke je naknadno gube. Biološka funkcija menopauze se objašnjava kroz “efekat bake”. Menopauza transformiše reproduktivno aktivne žene u sterilne njegovateljice unuka. Ovo je biološka potreba obzirom da podizanje ljudskog podmlatka traje duže nego u drugih životinja i zahtijeva ekspertizu koju neiskusne kćerke nemaju.

Dakle, stavljanje ljudi i mrava u istu kategoriju – mravi kao narod – nije neispravno iz perspektive moderne biologije. U knjizi Socijalno osvajanje Zemlje harvardski profesor Edvard O. Vilson opisuje kako su mravi “osvojili” planetu Zemlju prije 50 miliona godina bez obzira što su prema stihu 30:25 “slab narod”. Naš antropocen je u mnogo čemu evoluciona kopija planetarnih osvajanja od strane mrava i drugih insekata. Mravi su izumili poljoprivredu, pravili gradove i vladali planetom u ekološkoj harmoniji.

Mravi bi mogli da nam budu ekološki uzor za naš problematični odnos prema prirodnoj sredini. Nedavna studija objavljena u prestižnom časopisu američke akademije nauka je ovaj odnos okarakterisala kao “biološku anihilaciju” – katastrofu planetarnih razmjera prema kojoj 70% kopnenih kičmenjaka postaju ugrožene vrste zbog ljudske tehnološke aktivnosti.

Zaključak kratke analize stiha 30:25 je nedvosmislen. Namjera pisaca Poslovica, da mrave koriste kao primjer ljudima, ima sasvim dobro naučno uporište. Jedina kritika koja se može izreći je percepcija da su mravi “slab narod”. Mravi jesu pojedinačno oko milon puta manji od nas, ali kolektivno mravi i ljudi imaju istu biomasu. O ovome sam pisao detaljno u knjizi Svetac i grešnik (Akademska knjiga, Novi Sad, 2018).

Analiza stiha 6:6 – Mravi su ženke

Glavna oblast interesa u ovom stihu je biološki pol mrava. Mravlje kolonije su isključivo ženska društva. Jedina funkcija mrava mužjaka je isporuka sperme u organ matice koji se zove spermateka tokom tzv. vjenčanog leta nakon čega mravi mužjaci umiru. Fenomen smrti na prvom reproduktivnom pokušaju se zove semelparitet. Sperma pohranjena u spermateci matice dovoljna je za njen životni vijek (do 30 godina) kao i životni vijek cijele mravlje kolonije. Oplođene jajne ćelije se razvijaju u mrave ženke, ili radnice, koje čine mravlje društvo. Neoplođene jajne ćelije postaju mravi mužjaci koji su samo kratka pojava u mravljoj koloniji. Ovaj način reprodukcije se zove haplo-diploidija. Ženke imaju dupli set gena (diploidnost) a mužjaci samo polovinu (haploidnost).

Zanimljivo je da čak i iskusni naučnici prave greške i ponekad opisuju mrave kao mužjake. Edvard O. Vilson navodi primjer predivne knjige Životi ćelije autora Luisa Tomasa. U knjizi Tomas za individualnog mrava kaže “on” i opisuje dijelove tijela individualnog mrava kao “njegove”, ne shvatajući da su šanse da se bilo gdje u prirodi pronađe mrav mužjak vrlo male u poređenju sa pronalaženjem mrava ženke.

Kada je u pitanju stih 6:6 potrebno je konsultovati njegov hebrejski original ali uzeti u obzir i činjenicu da prevođenje nije egzaktan posao nego podliježe lokalnim jezičkim normama. Na primjer, u nekim jezicima imenica mrav je ženskog roda (hebrejski, latinski, italijanski, franacuski, španski i njemački) a u drugim muškog roda (srpski, hrvatski, ruski i grčki) (druge jezike nisam provjeravao).

Iz ovoga proizilazi da verzija stiha 6:6 koja glasi:

Idi k mravu, lenjivče, gledaj puteve njegove, i omudraj;

nije naučno tačna obzirom da mrave interpretira kao mužjake. U srpskom jeziku, na primjer, bi bilo potrebno ustanovoti i žensku varijantu imenice mrav koja bi mogla da glasi mravica, mravka ili slično. Dakle, naučno tačna verzija bi na srpskom jeziku glasila:

Idi k mravici, lenjivče, gledaj puteve njene, i omudraj.

Na hrvatskom jeziku bi se originalni stih iz Poslovica (Mudre izreke u hrvatskoj varijanti Biblije):

Idi k mravu, lijenčino, promatraj njegove pute i budi mudar

u cilju naučne tačnosti mogao transformisati u:

Idi k mravici, lijenčino, promatraj njene pute i budi mudar.

Na kraju, interesantna je situacija u engleskom jeziku koga do sada nismo pominjali. Broj verzija Biblije na engleskom je najmanje sedamnaest. U dvanaest verzija engleske Biblije mravi se prikazuju kao ženke. Ovo je stih 6:6 iz Standardne Engleske Verzije:

Go to the ant, O sluggard; consider her ways, and be wise.

U engleskom jeziku je za imenicu “mrav” uobičajeno korištenje muške zamjenice “njegov” (his) a nikako “njen” (her). Izgleda vjerovatno da su Englezi u prevodu Biblije konsultovali nauku. Ovo nije iznenađenje obzirom na već pominjana odjeljenja za Bibliju koja postoje na Oksfordu i Kembridžu preko 300 godina.