Objavljeno u nedeljnom izdanju Danasa, 17-18 sepembar 2022
Jedna od najznačajnijih kulturoloških inovacija 20. vijeka – nova forma umjetnosti – sasvim sigurno bio je rokenrol. Kombinujući autentični muzički izraz, daleko slobodniji od klasičnog i džez stila, sa intenzivnim poetskim doživljajem pobunjenih dvadesetogodišnjaka, rokenrol je osvojio zapadnu civilizaciju gotovo preko noći. Ako je mjerilo modernosti usvajanje kulturoloških inovacija, onda je Jugoslavija bila ultra-moderna zemlja. Kako svjedoči rok novinar i ideolog, Petar Peca Popović, na bazi rasprava sa američkim kolegama, rana jugoslovenska rokenrol štampa, u formi prvobitnog časopisa Džuboks iz 1966 godine, imala je veće tiraže od kasnije kultnih američkih izdanja kao što je Rolling Stone.
I pored svoje sirovosti, mladalačke nespretnosti i dobro poznatih problema sa drogama, rokenrol je bio autentična umjetnost. U relativno kratkoj istoriji, od kasnih 1950-ih godina pa do kraja 20. vijeka, kada je cijeli pokret postao “žrtva” muzičke industrije, rokenrol je uvijek bio u stanju da iznjedri vlastitu opoziciju. Hipi pokret, djeca cvijeća i pobuna protiv rata u Vijetnamu, zamijenjeni su pankom i pobunom protiv establišmenta, da bi i oni bili zamijenjeni novim talasom, posebno važnim za jugoslovenski rokenrol iz 1980-ih godina. Sposobnost stvaranja vlastite opozicije umjetnost čini otpornom na autokratiju i diktaturu. Greška muzičke industije je u tome što je ugasila sposobnost rokenrola da protivriječi samom sebi.
Jugoslovenska autentičnost u interpretaciji rokenorola, vidljiva je iz nekih kultnih publikacija. Naslov knjige zagrebačkog novinara, Darka Glavana, PUNK – Potpuno Uvredljivo Negiranje Klasike, iz 1980 godine, u sebi sadrži umjetnički postulat rokenrola – stalna potreba za promjenom, kao otporom prema totalitarizmu i autokratiji. Kao što Pikaso nije htio da imitira klasične forme nego je od njih pravio autentična čudovišta, tako su Sex Pistolsi parodirali englesku himnu. Jedan od njih, Sid Višiz, poznat i kao najbolji muzičar koji ne zna da pjeva, dobio je priznanje od Frenka Sinatre, za pankersku verziju njegovog čuvenog hita My Way.
Autentičnost rokenrola, putem analogija, može dosegnuti i do drugih djelatnosti koje nisu umjetnost. Na primjer, do filozofije i nauke. Američki polimat, Daglas Hofštader, analogije zove “samim plavetnilom kognitivnog neba”. Nauka danas je u hibridnoj poziciji. Ona je glavno oruđe establišmenta u svim državama svijeta, posebno u vodećim ekonomijama, Americi, Kini i EU, kako nam pokazuje posljednji izvještaj UNESKA, objavljen u julu 2021 godine. Prema ovom izvještaju, na planeti živi i radi blizu deset miliona naučnika prirodnjaka i inženjera, čije su kreativne snage upregnute u Industry 4.0, novu tehnološku revoluciju koja bi trebala da transformiše globalni kapitalizam u automatizovanu i efikasnu mašineriju za iskorištavanje metarijalnih i duhovnih resursa. S druge strane, istinska nauka ostaje individualni saznajni poriv, najsličniji antičkom idealu poezije čistog učenja, koji nema ništa sa industrijom i kapitalizmom. U ovoj hibridnoj situaciji pojavljuje se interesantna analogija bazirana na suprotstavljenosti naučnog establišmenta i njegovog kolektivizma, individualizmu saznajnog procesa bez koga nema nauke. Analogija u kojoj možemo zamisliti naučno-filozofskog pankera Sida Višiza, kako prkosi establišmentu, oličenom u nekoj figuri bliskoj industriji, npr. Frenku Sinatri.
Da bi analogija bila autentična, mora imati autentične aktere. Ko bi mogao biti naučni panker, a ko predstavnik naučne industrije? Kasting za pankera je toliko očigledan da dileme ne može biti. Kao što je Frensisu Kopoli bilo jasno da je Marlon Brando rođen za ulogu Kuma, tako se meni čini da je jedini izbor za pankera nauke, Paul Fejerabend, folozof nauke i njen kritičar. Kasting za figuru establišmenta je mnogo slobodniji. Bilo koji industrijalac iz Silicijumske doline, ili njenog EU/kineskog ekvivalenta, ili figura bliska međunarodnom bankarstvu, bi svakako zadovoljili. Opredjeliću se za Klausa Švaba, osnivača Svjetskog Ekonomskog Foruma, posebno naklonjenog popularizaciji koncepta Industry 4.0.
Svrha analogije je odbrana autentičnosti. Iz dosadašnjeg tona teksta jasno je da je individualizam saznajnog procesa, ili istinska radost saznavanja istine o svijetu, daleko autentičnija pozicija od naučno-tehnološkog kolektivizma čiji je primarni cilj konverzija prirode u ono što je Martin Hajdeger zvao “izračunjivo skladište sirovina”, neophodno za globalni tehnološki proces.
U ovoj analogiji, otvoreno smo na strani pozicije koju zastupa Paul Fejerabend, u ulozi Sida Višiza, a protiv pozicije Klausa Švaba, u ulozi Frenka Sinatre. Postoji izvjesni rizik da će pristrasnost naići na neodobravanje među profesionalnim naučnicima, popularizatorima nauke ili naučno-tehnološkim entuzijastima. Ali jedno upozorenje za njih. Sačekajte da čujete stvarne Fajerabendove motive za kritiku nauke.
Ko je bio Paul Fejerabend? Rođen u Beču 1924 godine, etnički Austrijanac, sa primjesama slovenske krvi, učesnik drugog svjetskog rata kao nacistički oficir, jedno vrijeme proveo u Jugoslaviji, teško ranjen sa trajnim posljedicama po kičmu. Poslije rata studira fiziku i filozofiju u Beču, piše pozorišne komade i upoznaje Bertolda Brehta. Poslije završetka studija odlazi u Britaniju da radi doktorat sa Ludvigom Vitgenštajnom, ali ovaj umire. Bira Karla Popera, čuvenog filozofa nauke, za mentora i završava doktorat pod njegovim jakim uticajem. Akademsku karijeru započinje na univerzitetu u Bristolu, 1955 godine, gdje predaje filozofiju nauke. Ubrzo seli u Ameriku i postaje profesor na Berkliju, i nekim drugim univerzitetima. U knjizi Protiv metoda, objavljenoj 1975 godine, razvija tezu da su naučni metod i njegova pravila samo puka iluzija. Naučni proces je duboko individualan, podložan idiosinkrazijama, nenamjernim greškama, i slučajnostima, a mnogo manje je baziran na strogo propisanim pravilima, uključujući famozni falsifikacionizam Karla Popera. Fejerabend se izjašnjava kao epistemološki anarhista, čime indirektno otkrivao pankersku crtu u karakteru. Postaje sve kritičniji prema nauci konačno je proglasivši ideologijom. Smatra da nauka, kao i bilo koja druga ideologija, uključujući religiju, treba da bude odvojene od države što iritira naučni establišment. (Za Fejerabenda, Klaus Švab može biti samo ekvivalent pape iz vremena inkvizicije.) U debati izmedju nauke i religije staje na stranu religije, čime dodatno irirtira naučnike. I još mnogo detalja cementiraju Fejerabendovu poziciju naučno obrazovanog kritičara nauke.
Drugu stranu u našoj analogiji, Klausa Švaba, nema potrebe posebno predstavljati jer reprezentuje kolektivističku poziciju. Kolektivizam u nauci postaje vidljiv oko 1960-ih godina sa pojavom tzv. naučno-indistrijskog kompleksa, koga je među prvima kritikovao ugledni britanski astronom i pisac, Fred Hojl. Čuvena je Hojlova izjava iz tog perioda da nauka i veliki novac ne idu zajedno. Kolektivistička pozicija nauke danas je vidljiva na svakom koraku. Od UNESKO-vih globalnih izvještaja i rangiranja svjetskih univerziteta, do mjerenja produktivnosti naučnika i takmičenja između vodećih ekonomija u razvoju AI i sličnih tehnologija. A analize uglednih časopisa, uključujući Nature, za to vrijeme pokazuju drastični pad povjerenja naučnika u kvalitet naučnog procesa.
Konačno dolazimo do glavnog pitanja u ovoj analogiji. Kako opravdati poziciju Paula Fejerabenda? Da li je njegova kritika nauke besmislena, obzirom na to da kolektivna nauka ipak donosi neke prednosti čovječanstvu i budi nadu da će njeni proizvodi, kao AI, razriješiti buduće probleme, uključujući klimatske promjene?
Dublja analiza Fejerabendovog djela otkriva suptilnu poziciju. Fejerabend nedvosmisleno priznaje epistemološku snagu nauke. Ali ga brine to što je nauka epistemološki toliko nadmoćna nad religijom, umjetnošću, filozofijom. U svojoj nadmoći nauka postaje toliko arogantna da se pretvara u ideologiju. U rukama površnih političara, beskrupuloznih bankara, tehnokrata i tehnofila svih vrsta i futurista pod njihovim uticajem, ova ideologija prijeti da preraste u totalitarizam i tiraniju racionalnog. U svojoj aroganciji kolektivna nauka postaje slijepa prema svojim slabostima. Ona nije u stanju da bude opozicija samoj sebi, kao što to može biti individualni saznajni proces koji aroganciju kolektivne nauke detektuje brzo i nedvosmisleno. Ovo znamo od Freda Hojla, Hane Arent, Teodora Adorna, Maksa Horkhajmera, i od nedavno, od mladog belgijskog sociologa, Matijasa Desmea, i njegove knjige Psihologija totalitarizma (engleski prevod objavljen u maju 2022 u izdanju Chelsea Green, Vermont, US).
Oštrica Fejerabendove kritike je usmjerena ka ideološkoj i političkoj poziciji kolektivne nauke koja je izgubila moralni kompas. Ovo ga čini daleko većim humanistom od Klausa Švaba. Ne zaboravimo, u našoj analogiji Fejerabend je panker. Sid Višiz koga je engleska policija ganjala po Temzi, da ne bi zajedno sa Džonom Lajdonom i ostalim pistolsima, odsvirali njihovu verziju God save the Queen. Fajerabendov glavni argument bi se mogao formulisati na sljedeći način. Kao što je za propast rokenrola odgovorna muzička industrija koja mu je uskratikla mogućnost kritike prema samom sebi, tako je za propast nauke odgovorna njena arogancija stimulisana od strane površnih i beskrupuloznih tehnokrata i ideologa totalitarizma.
Leave a Reply