Kako funkcionišu britanski univerziteti

Objavljeno u listu Danas 12. januara 2020

Na osnovu tridesetogodišnjeg iskustva u britanskom univerzitetskom sistemu, slažem se sa mišljenjem autora kolumne Reč tajkuna (ART u nastavku teksta) objavljenog u reakciji ne tekst profesora Stevića (27. decembar) da su britanski univerziteti samo formalno javne institucije, ali da funkcionišu kao privatne firme. 

Međutim, ne slažem se sa ART-ovim mišljenjem da su privatni univerziteti, u formi u kojoj postoje, dobra stvar za Srbiju. Naprotiv, u nereformisanom sistemu visokog školstva privatni univerziteti su potencijalna prepreka za kreiranje ekonomske politike kakva je neophodna Srbiji da izađe iz tranzicione krize. Takva politika mora da se bazira na razvoju sofisticiranih tehnologija i tehnoloških inovacija za koje privatni univerziteti niti imaju dovoljno kapitala, niti kritičnu masu kompetentnog akademskog osoblja. Privatne univerzitete u Srbiji interesuje isključivo profit od nastavnog procesa čime postaju više škole za dalje obrazovanje srednjoškolaca. Ovaj tekst je kratki opis britanskog univerzitetskog modela. Poslužiće nam kao osnova za komparaciju sa srpskim ekvivalentom. 

Započeću sa statusom akademskog osoblja na britanskim univerzitetima. Za razliku od Srbije, u britanskom sistemu ne postoji rang asistenta – osoba koja se zaposli na nekoj katedri kao mladi istraživač kome se omogući da radi doktorat, da bi poslije doktorata ta osoba napredovala u rang docenta i imala posao sve do odlaska u penziju, u rangu redovnog profesora. Akademski rang asistenta – nagradna karta za “uhljebljenje” do penzije –  je posljedica nereformisanog sistema koji nije u stanju da se nosi sa izazovima tržišne utakmice.

Dakle, za razliku od Srbije, u Britaniji ozbiljna univerzitetska karijera započinje sa rangom docenta. Da biste postali docent morate iza sebe imati doktorat i, u prosjeku, dva post-doktorandska ugovora (jedan ugovor je tipično na tri godine), poželjno na dvije različite visoko-školske ustanove sa reputacijom (univerziteti u EU, SAD, Australiji, Kanadi, Japanu ili Britaniji), dvadesetak objavljenih radova u časopisima sa visokim impakt faktorom i potencijal za originalni istraživački program sposoban da preživi tržišnu utakmicu. Drugim riječima, od docenta se očekuje da za tri godine od početka ugovora oformi  vlastiti istraživački tim u potpunosti finansiran novcem zarađenim na konkursima koje raspisuju istraživačke agencije i sponzori. 

Istraživački tim prosječnog docenta u prirodnim naukama, medicini i inženjerstvu, tipično ima jednog do dva člana, a profesorski timovi pet ili više članova. Profesori sa značajnom međunarodnom reputacijom nerijetko imaju timove od petnaestak i više članova. Koliko je novca potrebno osvojiti u tržišnoj utakmici da bi se mogao finansirati tipični istraživački tim? Analize pokazuju da tim od pet članova (dva post-doktoranda, dva doktornada i tehničar) košta do 300 000 funti godišnje. Ova cifra je bazirana na punom ekonomskom modelu koji, pored plata za istraživače i potrošnih sredstava za istraživanje, uključuje troškove za održavanje infrastrukture univerziteta.

Dakle, svaki zaposleni akademski radnik, od docenta do redovnog profesora, je u isto vrijeme i direktor malog ili srednjeg preduzeća – njegovog ili njenog istraživačkog tima – za koje mora obezbijediti od par stotina hiljada do par miliona funti godišnje. Preduzeće je, naravno, u vlasništvu univerziteta. Ali, sve karakteristike preduzeća se formiraju na osnovu tržišnih kriterija. Na primjer, ako docent nije u stanju da u prve tri godine ugovora obezbijedi novac za funkcionisanje preduzeća, ugovor se raskida. Na univerzitetima sa visokom reputacijom, kao što je na primjer Imperial College, ako neki profesor nije u stanju da godišnje osvoji minimum od 100 000 – 200 000 funti kroz istraživačke ugovore, menadžerska struktura odmah izdaje opomenu. Ako se neuspjeh produži par godina, profesor ostaje bez posla. Pravila su jasna i učesnici ih uglavnom prihvataju. Međutim, desile su se i neke tragedije. Na primjer, profesor Stefan Grimm (Imperial College) je pronađen mrtav u svojoj kući nakon što mu je rečeno da “ne ispunjava kriterije profesorske metrike”. U oproštajnom pismu je napisao, između ostalog, “Ovo više nije univerzitet nego biznis…”.

U liniji sa sa ART-ovim mišljenjem, jasno je da su britanski univerziteti, kada je u pitanju naučno-istraživački rad, konglomerati malih firmi, koje samo na papiru nisu privatne. Ali, te male firme mogu postati privatne, kada recimo neki profesor uspije da komercijalizuje istraživanja do te mjere da mu univerzitet, vlastitim ulaganjima ili češće privlačenjem zainteresovanih investitora, pomogne u osnivanju start-up kompanije. Iako univerzitet i dalje ostaje većinski vlasnik, profesor kao osnivač sa univerzitetom dijeli mogući profit, na način koji se utvrdi kroz pregovore prije osnivanja kompanije. U interesu je i univerziteta i profesora, da kompanija napreduje i postane meta potencijalnih kupaca ili investitora. Tipična tržišna igra, zar ne, začinjena ponekom ličnom tragedijom.

Isti tip igre se nastavlja i kada je u pitanju univerzitetska nastava. Ukratko, britanski studenti su klijenti koji univerzitetima plaćaju školarinu od 9250 funti godišnje. Da bi neka visoko-školska institucija stekla pravo da naplaćuje navedeni iznos, mora zadovoljiti kriterije propisane od strane države. Kriteriji uključuju kvalitet nastave, kvalitet akademskog okruženja i perspektivu za dobijanje posla poslije studija. Institucije, njih oko 200, se rangiraju u tri kategorije, zlatna, srebrna i bronzana. Dešava se da univerzitet sa odličnom istraživačkom reputacijom ne uspjeva dobiti zlatno odličje za nastavu. To se desilo ove godine sa univerzitetom u Bristolu koji je svrstan u srebrnu kategoriju. Da je ovakav sistem tipični projekat tržišta kojim upravlja država, svjedoči činjenica da državna administracija za visoko obrazovanje djeluje kao banka koja svakom studentu dodjeljuje kredit za školarinu. Student će kredit vratiti uz kamatu od 5.4% (kamatna stopa znatno viša od iste za stambene kredite). Naplatu kredita obavlja državna poreska služba nakon što svršeni akademac počne da zarađuje iznad 25 000 funti godišnje.

Bez ikakve dileme, britanski visoko-školski sistem je prilagođen potrebama nacionalne ekonomije. Njegov istraživački segment je često motor inovacija koje direktno doprinose modelu “četvrte industrijske revolucije”, ili Industry 4.0. Njegov nastavno-obrazovni segment je motivisan potrebom da novi diplomci posjeduju neophodna znanja i inovacione kapacitete da bi nacionalna ekonomija prosperirala u skoroj budućnosti. 

Srbija je daleko od ovakvog modela. Glavna slabost je da visoko-školski sistem nije značajno reformisan od raspada Jugoslavije. Desile su se kozmetičke promjene kakve su usklađivanje sa bolonjskim procesom u nastavi i primjena naukometrijskih parametara za procjenu kvaliteta individualnih istraživača. Rezultat je, na primjer, motivacija vodećeg srpskog univerziteta da bude plasiran što bolje na šangajskoj listi (ovo se može postići manipulacijama), a u isto vrijeme odsustvo ambicije da kriterij za uspjeh univerziteta bude doprinos nacionalnoj ekonomiji kroz tehno-naučne inovacije i stvaranje novih diplomaca u skladu sa potrebama nacionalne ekonomije. Nije iznenađujuće da su u ovako anahronom okruženju privatni univerziteti pronašli najlakše iskoristivi segment – prodaja neoprostivo skupog nastavnog procesa bez solidne naučno-istraživačke baze. Kao kada prodajete Fiću ili Juga po cijeni Mercedesa ili Poršea, uz dodatnu pretpostavku da su Fića i Jugo prilagođeni samo za “puteve” u Srbiji. Država čak nije u stanju da osigura da su Fića ili Jugo koji se prodaju u “ispravnom” stanju.

Da li je opravdano nadati se da Srbija može reformisati visoko-školski sistem i prilagoditi ga potrebama nacionalne ekonomije? Reforma je započela osnivanjem Fonda za nauku Republike Srbije, o čemu je komentarisao i uticajni časopis Nature. Cilj Fonda je da postane nacionalno tijelo za finasiranje naučno-istraživačkih projekata u liniji sa potrebama nacionalne ekonomije i prema strogo utvrđenim međunarodnim kriterijima. Država treba da formira i nacionalnu komisiju za rangiranje naučno-istraživačkog procesa na univerzitetima i institutima na transparentan način kakav postoji u razvijenim ekonomijama. Kroz objavljivanje nacionalne rang-liste univerziteta za naučno-istraživački rad, država će dobiti predstavu koje institucije u Srbiji imaju solidnu akademsku bazu neophodnu za obavljanje kvalitetne nastave i osposobljavanje diplomaca za potrebe nacionalne ekonomije konkurentne na svjetskom tržištu znanja i inovacija. 

Sljedeći korak za državu je da stvori sistem procjene kvaliteta nastave na univerzitetima tako što će institucije kategorisati prema njihovoj sposobnosti da obezbijede (a) visoki kvalitet nasatave, (b) kvalitet akademskog okruženja u nastavnom procesu tako da predavači moraju posjedovati visoke standarde bazirane na međunarodnoj naučno-obrazovnoj reputaciji i (c) visoki stepen satisfakcije studenata ponuđenom nastavom kao i garancijama da će studenti biti u stanju da nađu posao unutar nacionalne ekonomije, ili van nje. Reforma nastavnog procesa treba da uključi (a) zabranu neograničene dužine studiranja (ako fakultet traje četiri godine mora da se završi za četiri godine), (b) reformu nastavnog plana i ocjenjivanja studenta (smanjiti obim nastave, uvesti samo jedan ispitni rok po predmetu, tako da svi studenti polažu ispit iz datog predmeta pismeno, istog datuma i u isto vrijeme, uvesti anonimno ocjenjivanje i kontrolu kvaliteta ocjenjivanja) i (c) transparentnost u kvalitetu diploma tako da na diplomi stoji kvalifikacija odličan, vrlo dobar, dobar ili dovoljan (transkripti svih ocjena se moraju izdavati uz diplomu da bi poslodavac imao predstavu o akademskom kvalitetu zaposlenog).

Samo duboko reformisani sistem visokog školstva može ukloniti trenutne slabosti sa kojima se suočava, od beskrupulozne prodaje diploma, plagiranja doktorata, sumnjivih promocija akademskog osoblja, politikantstva fakultetskih rukovodećih struktura, pa do beskrupuloznog i parazitskog iskorištavanja sistema od strane vlasnika privatnih univerziteta i nepotrebne politizacije cijelog procesa.

Onog momenta kada klijenti visoko-školskog sistema – nacionalna ekonomija kroz naučno-istraživački proces i studenti kroz nastavni proces – dobiju jasnu predstavu da li je prozvod koji kupuju pokvareni Jugo, funkcionalni Jugo, polovni Mercedes, ili novi Mercedes, tek tada će država Srbija biti u stanju da zaključi da li je reformisala visoko-školski sistem i prilagodila ga potrebama vlastite ekonomije. Uspješno reformisani sistem će biti u stanju da ponudi kvalitet, bez obzira da li iza njega stoje javne ili private institucije.