Moja porodica, to je biologija. Preciznije, cijela gomila bioloških i biomedicinskih segmenata globalne nauke o svemu što je živo. Svi koji se bavimo biološkom naukom, nas nekoliko miliona razasutih po univerzitetima, institutima i biofarmaceutskim kompanijama širom zemaljske kugle, ne primjećujemo da smo sa ovom naukom u porodičnim odnosima. Ona nas hrani. U njenom okrilju radimo, razmišljmo i čitamo. Više vremena provodimo u toj globalnoj zajednici umova nego u vlastitoj kući. Neki to zovu profesionalizam.

Ova neobična porodica slična je, na čudesan način, jednoj literarnoj. Davne 1969 godine, kada je moja malenkost bila đak prvak, objavljen je roman Bore Ćosića, Uloga moje porodice u svetskoj revoluciji. Roman je dobio najznačajniju jugoslovensku književnu nagradu, NIN-ovu, a danas ga možete čitati na još 15 jezika. Ćosić opisuje vlastitu porodicu umom djeteta. Na prvi pogled, radi se o humoru plasiranom putem infantilne naivnosti. Ali, obzirom da je autor zreli čovjek, naivnost je samo maska iza koje se krije mnogo dublje promišljanje o svijetu. Ivo Andrić, poslovično škrt na komplimentima, nekome je rekao da ovaj roman od samo sedamdesetak strana nije bilo lako napisati.

Glavna ličnost romana je dječak, Bora Ćosić. Ostali likovi su Mama, Tata, Deda, Ujak i Tetke. Svi oni čine porodicu opsjednutu vlastitom ulogom u kreiranju boljeg svijeta. Dječak sve to posmatra infantilnim očima i otkriva zapanjujuće promašaje revolucije. Drugi ukućani, zbog hendikepa odraslosti, te promašaje vide drugačije. Genijalnost narativa je u tome što dječak nije u stanju da pametuje kao odrasli. Zato romanom dominira posebna vrsta humora – suptilna igra sa logikom. U ovoj preobrazbi dogmatskog svijeta odraslih dječak postaje mudrac. Suština romana svodi se na zaključak: svijet u kome su djeca mudrija od odraslih ima ozbiljnu falinku. On ne može trajati.

Sve srećne porodice…

Umjetnost Bore Ćosića prevazišla je njegov roman. Našla je potvrdu u realnom svijetu. Ono što je Ćosić zabilježio djetinjim umom kao dnevnik jedne relativno srećne porodice, uprkos nespretnosti odraslih ukućana, pred njegovim se odraslim očima par decenija kasnije pretvorilo u dominaciju nesprertnosti i geopolitičku tragikomediju. Ali, uprkos hendikepu kratkotrajnosti revolucije koju je promovisala, Ćosićeva porodica bila je srećna. Iako su Mama, Tata i ostali članovi porodice pomalo zakinuti od života, oni nikako nisu tragični junaci. Dječak ih vidi kao nespretnjakoviće koji se raduju životu. Mama, na primjer, relativno često razmišlja o sebi kao o žrtvi, ali nikada je ne napušta osjećaj optimizma. Moja naučna porodica srećna je na sličan način. I u njoj dominiraju pozitivnost, osjećaj optimizma, ili uslovno sreća, iako postoje mnoge nespretne okolnosti.

Ova zajednička sreća donekle je u liniji sa čuvenim Tolstojevim zapažanjem o srećnim porodicama. Ipak, Tolstojevo zapažanje moralo bi se dopuniti konstatacijom da ponekad postoje sličnosti i kada su u pitanju porodične nesreće. Ali ne nesreće u uobičajenom smislu, nego usudi kratkotrajnosti. Rijeka istorijskih pomjeranja nekadašnju “sreću” ponekad izbaci na površinu, kao utopljenika, koga onda moramo sahraniti i njegov životni vijek proglasiti “nesrećnim” slučajem.

Da li moja malenkost pretjeruje kada sluti da će i moderna biologija – ili preciznije “novi vrli svijet” koji gradi sa nezapamćenim entuzijazmom – jednoga dana doživjeti sudbinu Ćosićevog utopljenika i tako kontrirati Tolstojevoj pretpostavci da je “…svaka nesrećna porodica, nesrećna na svoj način”? Time što slutim utopljenika tamo gdje ga većina ne vidi, stavljam glavu na panj kritike svih vrsta. Ali tješi me to što za svjedoke imam dvojicu filozofa nauke, Tomasa Kuna i Ludvika Fleka.

Prema Fleku i Kunu, normalno stanje nauke je kontrolisana dogma – jedan plivač dominira u rijeci naučnog progresa, putem raznih “doping stredstava” kojima ga privilegovani dio naučnog kolektiva neprerstano kljuka, dok se ostali plivači nemilosrdno potapaju jer ih podržava samo beznačajna manjina. Tu kontrolisanu dogmu, ili privilegovanog plivača, Kun je nazvao paradigmom. Prema Kunu, naučnici promovišu dogmu/paradigmu zbog taštine jer ne žele da ruše stabilnost svijeta u koji su ugradili sebe. Ovo je sasvim razumljiva manifestacija ljudskog ega, ali i metodologije finansiranja projekata koja favorizuje uticajne naučnike bez obzira da li su u pravu ili ne. Pa ipak, dođe vrijeme da se dogma/paradigma, barem prema Kunu, sruši pred naletom novih naučnih dokaza. Drugim riječima, doping sredstva za privilegovanog plivača izgube legitimitet i moraju se zamijeniti novim sredstvima pogodnijim za novog plivača revolucionarnijeg od starog. Istorija nauke je, prema Kunu, periodična smjena revolucija. Glavno obilježje ove stalne promjene je rastuće groblje nekada srećnih utopljenika.

Flek je bio znatno skeptičniji od Kuna po pitanju logike naučnog progresa. Smatrao je da nauka ne napreduje zato što su naučnici otvoreni prema novim neoborivim dokazima. Naučni kolektiv, ili “misaoni kolektiv” kako ga je Flek zvao, zajednica je u kojoj dominira politika. Taj politički uticaj nerijetko je posljedica biologije. Ovo je lucidno primijetio Maks Plank, ne znajući za Flekovu tezu. Prema Planku, naučna istina ne pobjeđuje zato što je oponenti razumno prihvataju, nego zato što proponenti starog načina razmišljanja, ili stare paradigme, izumru, a novoj generaciji bliža je nova istina, ili nova paradigma.

U prilog Flekovoj tezi idu i neke epizode iz istorije nauke. Jedna od najupečatljivijih je tragična sudbina Ignaca Semelvajsa, ljekara koji je otkrio dezinfekciju. Pokazao je da pranje ruku osoblja porodilišta Bečke opšte bolnice gdje je radio, znatno smanjuje zaraznu porodiljsku groznicu i smrt novorođenčadi. Kolege su ga ismijavale zbog ovog otkrića, čiju su ispravnost dokazali Luj Paster i Džozef Lister. Ali Pasterova i Listerova potvrda stigla je kasno za Semelvajsa. Umro je u ludnici, gdje je završio poslije nervnog sloma očigledno izazvanog podsmješljivim odnosom kolega prema njegovom revolucionarnom otkriću. Neki uticajni ljekari sebe su smatrali neupitnim veličinama čiji doprinos medicini jedan beznačajni kolega degradira time što ih tjera da peru ruke. Kako ruke velikana mogu biti prljave?

U povezivanju dvaju porodica, literarne i naučne, znatno nam pomaže Ćosićeva mudrost iz epigrama. Dječak bi sasvim sigurno bio na strani Semelvajsa. On ne želi da razvija mišiće na olupini od čamca kao sav normalan svijet. “Normalnost” je proizvod odraslih. U tom proizvodu dječak nazire ozbiljne nedostatke. Trudi se da ove nedostatke nekako izbjegne. Budući da je dječji um razoružavajuće iskren, dječakov moto je “Hoću da budem ludak” – ili onaj ko ima urođeni otpor prema dogmatizmu. Mudrost izgovorena u Beču sredinom 19. vijeka, u jeku protivljenja dezinfekciji – novom principu medicinske prakse – glasila bi “Hoću da budem Ignac Semelvajs.”

Zgode i nezgode “moje porodice”

Moja naučna porodica, barem na prvi pogled, jedan je veliki i srećni kolektiv. Mi, članovi porodice, kada smo birali čime da se bavimo, odabrali smo kombinaciju naučno-filozofskog promišljanja o svijetu i realnog testiranja naših apstrakcija što nam se činilo da je u službi društvenog progresa. Za ovu apstraktno-realističnu kombinatoriku potrebni su specijalni uslovi. Nas uglavnom ne interesuju brze zarade, iako nemamo ništa protiv tržišnog vrednovanja stvari. Preferiramo tihi rad bez medijske pažnje koja je obično senzacionalistička. Njegujemo dobre odnose sa vladama i bogatim pojedincima koji cijene naš rad, da bismo održali porodično blagostanje i sačuvali ga za generacije potomaka.

Utisak porodične sreće, međutim, varljiv je. Neki od nas svjesni su da iza svakog otkrića i nagrade, svake obećane dobrobiti, lijeka ili ekonomske koristi, svakog hvalospjeva profesiji, obrazovnom sistemu ili vrsti kojoj pripadamo, svakog koraka koji nas približava odgonetanju velike tajne svijeta, čekaju nas neizbježne suprotnosti, mamurluci od sretne opijenosti sobom, neprijatnosti mogućih katastrofa i ostale faustovske kazne koje ne možemo ni naslutiti. Većinu nas ove negativnosti ne dotiču jer smo uglavnom rođeni optimisti. Naučeni smo da vrednujemo samo pozitivne ishode našeg rada. Nezgode koje slijede iz njega vrednujemo selektivno. Iz nekih ponešto naučimo. Ostale ignorišemo da ne bismo remetili porodičnu stabilnost.

Kako njegujemo porodične odnose? Tako što redovno prevaljujemo pola svijeta da bismo sreli druge članove na konferencijama po mnogobrojnim egzotičnim lokacijama. Dakle, mi smo moderne verzije Jovanče Micića ili Fileasa Foga, sa razlikom da putujemo mnogo brže od njih. Troškove putovanja velikodušno plaćaju finansijeri naših istraživanja, najčešće državne institucije koje raspolažu novcem poreskih obveznika. Ovu maniju putovanja oko svijeta prekinula je kovid pandemija, ali samo na kratko. Moja globalna porodica danas jaše na krilima avioprevoznika sa svih kontinenata istim intenzitetom kao i prije kovida.

Između čestih putovanja intenzivno radimo. Mlađi članovi putuju manje i obavljaju “fizičke” poslove. Stariji članovi izmišljaju nove projekte i nove načine kako da ubijede finansijere projekata, i naravno putuju intenzivno. Zna se desiti da su neki članovi porodice češće na putovanjima nego u kancelarijama.

Jedan iskusni član porodice (preminuo prije nekoliko godina), simpatični profesor na poznatom holandskom univerzitetu, inače porijeklom iz Indije, imao je običaj da aktivnost njegove grane porodice usmjerenu na obezbjeđivanje novca, uporedi sa načinom na koji to radi jedna druga porodica, poznata kao cosa nostra. Ovaj izuzetno iskreni Indijac predsjedavao je grupom od nekoliko desetina vodećih evropskih laboratorija za oblast mutageneze i često pregovarao sa finansijerima iz EU. Prema njegovim riječima, pregovaračka taktika bila je u liniji sa čuvenim holivudskim motom, “I’m gonna make him an offer he can’t refuse”. Finansijeri zaista nisu imali izbora. Obzirom da se radilo o vodećim evropskim institucijama, odbijanje ponude, ili ponuđenog projekta, značilo bi nanošenje štete dobrobiti EU.

Kada bi novac za projekat, u ciklusima od tri godine, bio odobren od strane EU sponzora, ovaj Indijac bi onda u diskusijama sa malim brojem iskusnih članova pravio planove kako da se novac rasporedi unutar porodice. Bila je neophodna gvozdena disciplina, ali i odgovarajuća taktika. Neki elementi taktike, opet prema lucidnom Indijcu, bili su slični onima koje primjenjuje cosa nostra. Prvo bi se zadovoljavali finansijski interesi najjačih “familija”. Termin familija ekvivalentan je uticajnom institutu, ili istraživačkoj grupi, koje imaju neprikosnovenu reputaciju. Takve institucije čine jezgro porodice. Neophodno je održavati stabilne odnose između “familija” i podmazivati ih rasporedom novca na način sadržan u narodnoj mudrosti “prema svecu i tropar”.

Manje značajne institucije bespogovorno prihvataju odluke koje donosi vijeće uticajnih “familija”. Ovo vijeće obično ima jednu osobu koja “predsjedava”. Ta osoba, u našem slučaju lucidni Indijac, odabrana je u procesu porodičnog konsenzusa i mora dolaziti iz jedne od uticajnijih familija. Bespogovorno prihvatanje odluka znači da neke manje važne institucije mogu u određenom finansijskom ciklusu ostati bez novca iz EU fondova. Njihova lojalnost nagrađuje se drugim sredstvima. Na primjer, kada nacionalni finansijeri traže od međunarodnih komisija mišljenje o radu institucije i njene podobnosti za nacionalno finansiranje, zadatak jakih “familija” je da izvrše uticaj na komisije za ocjenjivanje. To se najlakše postiže postavljanjem svog čovjeka za predsjednika komisije.

Svaka grana porodice vodi računa o dotoku nove krvi. U skladu sa praksom cosa nostre ovo se postiže “inicijacijom” novih članova. To su talentovani pojedinci koji još nemaju svoju familiju – “mladići” koji obećavaju (“mladić” može biti, i često jeste, ženskog pola). Mali dio finansijskog kolača ostavlja se za ove “mladiće”. Biraju se samo oni koji razumiju proces i imaju minimum sposobnosti za inovacije unutar njihove grane porodice. Očekuje se da će vremenom oformiti vlastitu “familiju” čije putovanje prema vrhu porodice zavisi od lojalnosti. Iznimno talentovani “mladići” bez socijalnog dara za brigu o interesima porodice, gotovo nikada se ne uvode u proces inicijacije. Njima je pristup resursima porodice zabranjen.

Rađanje porodica

Moja porodica obitava u hijerarhijskom svijetu koji čini više porodica. One kopiraju jedna drugu u organizacionom i upravljačkom smislu. U toj hijerarhiji, porodica po imenu “fizika” je na Olimpu nauke. Sljedeća po rangu je porodica po imenu “hemija”. Moja porodica, “biologija”, tek je na trećem mjestu. Za njom slijede sve ostale porodice, koliko god ih ima (sve ostale nauke). Svako narušavanje hijerarhije, ili porodične tradicije koju možemo nazvati “centralna dogma”, prema molekularnom biologu i nobelovcu Frensisu Kriku, koji je dogmu uveo u svoju porodicu, a za uzvrat je nagrađen imenom vodećeg svjetskog instituta u Londonu, “Francis Crick Institute” (zapošljava 1,500 naučnika i ima godišnji budžet od 100 miliona funti) je – anatema. Istaknuti branioci centralne dogme obično su iz niže rangiranih porodica. Jedan od njih, kolega Frensisa Krika, sa kojim je podijelio Nobelovu nagradu za čuveno otkriće, biolog Džejms Votson, pobrinuo se da centralna dogma dobije status himne kroz njegovu mnogu puta ponovljenu parolu, “Postoji samo jedna nauka, fizika; sve ostalo je socijalni rad.”

Gdje i kako su porodice nastale? Lokacija je bila Zapadna Evropa, a vrijeme 17. vijek. Rad nekih nezavisnih mislilaca iz prethodnog vijeka, Kopernika i Galileja prije svih, prigrlili su uticajni filozofi, poput Frensisa Bejkona, rezultat čega je bilo rođenje naučnog metoda. U Engleskoj je mala ali odabrana grupa naučnika, podijeljenih po ideološkim razlikama upravo završenog građanskog rata, uspjela da se ujedini oko Bejkonove ideje i osnuje naučno društvo. Ovo je zapazila engleska država i zbog vlastitih interesa stala je iza društva dodijelivši mu kraljevsku povelju i državni budžet. Društvo je nazvano “The Royal Society” ili formalno “The Royal Society of London for Improving Natural Knowledge”.

Iz ove korisne sinergije stvaraju se uslovi za nastanak porodične strukture. Uticajni članovi, poput Ser Isaka Njutna, postaju toliko moćni da mogu sinhronizovati vlastite interese sa interesima države. Porodica u nastajanju i njeni zakoni tako se poistovjećuju sa državnim interesima. Njutnu kao predsjedavajućem porodice u nastajanju gleda se kroz prste. Njegova nezdrava opsesija alhemijom rješava se premještajem sa skromne profesorske pozicije na Kembridžu, na visoko plaćenu poziciju direktora kraljevske kovačnice novca u Londonu. Kao predsjednik Kraljevskog društva Njutn inteligentno etablira neprikosnovenu porodicu, fiziku. Rađaju se porodice drugačije od fizike, kao što su hemija i biologija. U saradnji sa ostalim članovima Kraljevskog društva, Njutn cementira poziciju fizike na Olimpu nauke. Hemija i biologija su niže po rangu. Tako se stvaraju uslovi za neprikosnovenu hijerarhiju – osnovna nauka je fizika; sve ostale nauke izvode se iz fizike i redukuju u fiziku.

Oko ovog sakrosanktnog principa okuplja se cjelokupna nauka zapadne Evrope. Novonastala struktura stvara debele zidine oko porodičnih teritorija. Radoznali umovi koji se usude protivriječiti porodičnoj hijerarhiji nemilosrdno se kažnjavaju.  Prva žrtva velikog kalibra bio je engleski Leonardo – Robert Huk. Ovaj genije, kome su smetale zidine i hijerarhija, otvoreno je osporavao opšte-prihvaćeno mišljenje da su fundamentalna otkrića Njutnovih zakona, zaista Njutnova. Huk je tvrdio da je on prvi otkrio ove zakone, ali nije imao vremena da im se posveti zbog ogromnih obaveza u Kraljevskom društvu i mnogobrojnih naučnih interesa koji su prevazilizaili Njutnove. Huk je ne samo poznavao Njutnovu oblast interesa, astronomiju i teleskope, nego je radio na razvoju mikroskopa i definisanju mikro-svijeta. U njegovoj knjizi Mikrografija, prvi put se koristi termin ćelija kao fundamentalna jedinica žive materije. Njutna je plašila Hukova višestruka genijalnost. Strahovao je da će istoričari otkriti istinu. Zbog vlastite nesigurnosti pokazivao je animozitet prema Huku i tajno orkestrirao proces uništavanja nekolicine Hukovih portreta, da bi ga diskreditovao na svaki način. Danas ne postoji ni jedan autentični Hukov portret. Portreti koje možemo naći u enciklopedijama su lažni. Iza Njutna, s druge strane, ostalo je nekoliko odličnih portreta, kao i istorijska slava da je on, Njutn, zjedno sa Galilejem, Darvinom i Ajnštajnom, jedan od najuticajnijih naučnika u istoriji, ili po anketi BBC-ija, treći najuticajniji Britanac svih vremena. Huk je žrtvovan za dobrobit rigidne porodične strukture.

Ova struktura sačuvana je do danas. Da li je to dobro ili loše za čovječanstvo još uvijek ne znamo. Ali donekle suprotstavljene filozofske teze Kuna i Fleka mogu nam poslužiti kao korisna diskusija za mapiranje budućnosti. Nema sumnje da je prvobitna struktura nauke, ili u našoj metafori porodična hijerarhija, donijela korist čovječanstvu jer je trasirala put za industrijski i tehnološki razvoj. Kun smatra da je naučni progres posredovan stalnom smjenom naučnih revolucija, potencijalno neograničen. Nauka, u društvenom kontekstu, postaje gorivo za tehnologije i industrije svih vrsta. Ovo znači da porodice ne trebaju mijenjati strukturu. Samo trebaju nastaviti sa praksom periodične smjene lidera. S druge strane, Flek dozvoljava mogućnost da je kontinuirani progres nauke upitan. Ako je Flek u pravu, otvara se mogućnost da je ideja o progresu kontraproduktivna. Porodica usisava cijeli svijet u model o sebi kao lokomotivi progresa. Posljedica je faustovsko igranje sa budućnošću čovječanstva bez svijesti o tome.

Revolucionarni kontekst

Niko nije uspio izbrojati sve naučne revolucije, ili Kunove promjene paradigme u različitim oblastima nauke. Ali hroničari progresa slažu se da je čovječanstvo prošlo kroz tri industrijske revolucije, a trenutno “uživa” u četvrtoj, koju neki zovu Industry 4.0 (Slika 1). Danas je izvijesno da se industrijske revolucije nisu mogle desiti bez nauke. Novonastaloj porodici, koja se iz Engleske principom kopiranja organizacionog uspjeha proširila na ostatak Zapadne Evrope, trebalo je nekoliko generacija da “utvrdi biznis” i etablira samu sebe kao važan instrument u državnim rukama. Izraženo u godinama, radilo se o cijelom jednom vijeku – periodu od osnivanja Kraljevskog društva 1662 godine, do početka prve industrijske revolucije oko 1760 godine.

Porodica je uspjela da iskoristi blagonakloni stav države. Neki vizionari engleskog političkog establišmenta, djelujući nenametljivo i iza scene, promovisali su ideju da porodica u osnivanju, ili tek osnovano Kraljevsko društvo, državi može obezbijediti značajnu prednost nad rivalima, posebno pomorskim kao što je bila Holandija, tako što će putem naučnih inovacija popraviti pomorske mape i tehnologije. Ključni članovi kraljevskog društva bili su dovoljno mudri da ovakav stav države preusmjere u sinergiju korisnu za obje strane.

Najbolji primjer je Ser Isak Njutn u ulozi predsjednika Kraljevskog društva, ili pater familiasa porodice u nastajnaju. Malo je poznato da je Njutn ilegalno preoteo djelo najznačajnijeg astronoma, Džona Flemstida, i pripisao ga samom sebi. Flemstid, kao kraljevski astronom, razvio je najprecizniji zvjezdani atlas, ali nije htio da ga učini javno dostupnim dok ne provjeri validnost svih podataka. Njutnu su neki podaci iz Flemstidovog atlasa poslužili kao dokazni material za Principiju. Kada je postao predsjednik Kraljevskog društva njegove ambicije, ali i obaveze prema državi, znatno su porasle. U saradnji sa Edmundom Halejem (po kome je imenovana čuvena kometa) Njutn je napravio plan kako da Flemstidu preotme naučno djelo. Halej, budući da je nekada bio Flemstidov asistent, pomogao je Njutnu da se domogne kompletnog atlasa iza Flemstidovih leđa. Njutn i Halej su ilegalno objavili atlas u 400 primjeraka 1712 godine. Opravdanje za ovaj piratski čin Njutn je obrazlagao svojom pozicijom. Smatrao je da kao predsjednik Kraljevskog društva ima pravo na ovu legalnu pljačku. Na taj način engleskoj državi Njutn je obezbijedio dragocjeni i besplatni poklon – njaprecizniji zvjezdani atlas garantovao je najtačniju pomorsku navigaciju, što će cementirati englesku poziciju pomorske supersile. Sklon sam spekulaciji da je ovaj potez Ser Isaku Njutnu obezbijedio nevidljivu državnu podršku koja traje sve do danas. Halejeva uloga bila je ključna. Budući da je bio mnogo komunikativniji od Njutna djelovao je kao njegov, današnjim rječnikom, savjetnik i sekretar za odnose sa javnošću.

Porodica je marljivim radom širila svoj uticaj na društvo – putem obrazovanja. Time je kreirala plodno tlo za inovacije ukorijenjene u nauci. Inovacije koje su zainteresovale ekonomske vizionare omogućile su prvu industrijalizaciju na zemaljskoj kugli koja je, prema istoričarima, trajala oko osamdeset godina, od 1760 do 1840 (Slika 1). Britanija je bila vodeća pomorsko-komercijalna sila sa dobro kontrolisanim globalnim tačkama, preciznije kolonijama, od Kariba i Sjeverne Amerike do Indijskog potkontinenta. Kontrola nije bila klasična vojna okupacija nego liberalna uprava koju je nadgledala Britanska istočno-indijska kompanija, preteča modernih poslovnih korporacija. Ključne inovacije su se iz Britanije nesmetano proširile na Evropu i kolonije: inovacije u tekstilnoj industriji, parni pogon, inovacije u preradi gvožđa i hemijska industrija u nastajanju. Za samo nekoliko decenija proizvodni proces baziran na manufakturi, transformisao se u mašinsku varijantu.

Dok je prva industrijska revolucija bila samo gruba naznaka važnosti nauke u tehnološko-industrijskokm procesu, njen nastavak u formi druge industrijske revolucije, za koju istoričari tvrde da je trajala od 1870 do 1914, posljedica je eksplozije naučnih otkrića. Primijenjena naučna otkrića, od uspostavljanja osnova termodinamike (Karno, Klauzijus, Bolcman) i modernizacije fizike (Maksvel) do modernizacije hemije (fon Libig), razvoja globalne telekominikacije (Bel) i modernog upravljanja biznisom (Tejlor), katapultirala su nove industrije u zagrljaj privatnog kapitala i relevantnih državnih struktura, rezultirajući masovnom elektrifikacijom, globalnom komunikacijom, rađanjem avionske i auto industrije, iskorištavanjem nafte, proizvodnjom papira, gume, vještačkih đubriva, i uvođenjem mnogih drugih praktičnih pronlazaka u industrijski proces (Slika 1).

Težište porodičnog biznisa preselilo se iz Evrope u Sjevernu Ameriku. Porodica je tako postala preteča globalizacije. A kada je u pitanju porodični biznis, ništa bitno nije se promijenilo. U državi koja se rađala kao tehnološko-industrijski centar svijeta, SAD, porodica je osigurala istu poziciju koju je imala u Britaniji i drugim zemljama Zapadne Evrope. Ovo je formalizovano u jeku građanskog rata, kada je ukazom predsjednika Linkolna 1863 godine osnovana Nacionalna akademija za prirodne nauke. To je danas najuglednije učeno društvo u svijetu sa vlastitim prestižnim časopisom, brojnim sekcijama i ogromnim globalnim uticajem. 

Funkcionisanje porodičnog biznisa nastavilo se u njutnovskom maniru. Ovo potvrđuje sukob Tomasa Edisona i Nikole Tesle, koji pomalo podsjeća na sukob Njutna i Huka. Jasno je da je Edison bio njutnovska figura. Sposoban biznismen, dobar poznavalac političkih prilika i bez sumnje značajan inovator. Tesla, s druge strane, podsjeća na Huka. Inovatorski genije ali u isto vrijeme romantik nesvjestan uloge porodice koja vuče konce iza scene. Sprega Edisona i porodice, preciznije njenog američkog ogranka, formalizovana je 1927 godine kada je Edison postao član Nacionalne akademije za prirodne nauke. Tesli su vrata ove institucije ostala zatvorena.

Treća industrijska revolucija započinje, opet prema istoričarima progresa, 1947 godine i traje sve do naših dana (Slika 1). Njeno drugo ime je “informatička epoha”. Ključne inovacije bile su (i) konstrukcija tranzistora – uređaja koji kontroliše protok struje i tako postaje element svih elektronskih uređaja uključujući moderne kompjutere, (ii) razvoj informacione teorije i (iii) razvoj kibernetike. Ove inovacije omogućile su (i) razvoj modernih kompjutera i interneta i (ii) razvoj socijalnih mreža i pametnih telefona. Brzinu širenja inovacija ilustruje podatak da je 1990 godine daleko ispod 1% čovječanstva koristilo mobilne telefone i internet. S druge strane, 2020 godine oko 60% čovječanstva koristilo je ove tehnologije. Ekonomija se u potpunosti otvara prema inovacijama, stvarajući uslove za sveobuhvatnu digitalizaciju.

Paralelno sa razvojem modernih uređaja za čitanje, analizu i pohranjivanje informacija, prvi put u istoriji otvara se put za informacionu revoluciju u biološkim naukama. Otkriće strukture DNK omogućuje formulisanje genetskog koda koji se odlično uklapa u biohemijske i biofizičke modele žive materije. Frensis Krik formuliše “centralnu dogmu molekularne biologije” – DNK ® RNK ® protein – koja je danas, prema neodarvinističkom tumačenju biologije, osnova za “digitalizaciju” svega što je živo. Na primjer, projekat sekvenciranja ljudskog genoma, kompletiran 2002 godine, iznjedrio je jeftinu tehnologiju – DNK sekvenciranje sljedeće generacije – koja je smanjila početnu cijenu 3 miliona puta. Moderna biološka nauka postavila je sebi cilj da sekvencira genome svih bioloških vrsta iznad bakterija. Formalno ime ovog projekta je Earth Biogenome Project. Vrijeme trajanja projekta, kako stoji u ključnoj publikaciji objavljenoj u časopisu američke akademije nauka 2018, je samo 10 godina. Iza ovoga će sasvim sigurno slijediti projekti za integraciju genomike sa svim ostalim formama molekularne biologije (bioinformatika) da bi se kompletan planetarni živi sistem “digitalizovao”. Ljudska vrsta, ili njena elita, postaće “vlasnik” biodiverziteta čija je ekonomska vrijednost neprocjenjiva. Time se potvrđuje Hajdegerov strah – od faustovske klopke – da je moć nauke zaslijepila njene korisnike do te mjere da prirodu vide isključivo kao “izračunljivo skladište sirovina”.

Kulminacija ambicije da se priroda potpuno monetizuje u osnovi je četvrte industrijske revolucije ili Industry 4.0 (Slika 1). Pretpostavka je da između totalne digitalizacije, vještačke inteligencije ili AI, biologije i monetizacije živog svijeta, nema prirodnih prepreka. Ako je tako, nema razloga da se ne ostvari fuzija između ovih disciplina i upregne neograničeni ekonomski potencijal prirode u ljudske svrhe koje kontroliše samoproglašena globalna elita. Najistaknutiji proponent Industry 4.0 je mašinski inženjer, profesor ekonomije i predsjednik Svjetskog ekonomskog foruma, Klaus Švab. Na godišnjim skupovima u Davosu i drugim egzotičnim lokacijama, Švab i saradnici obrazuju svjestku političku elitu kako bi ova mogla dresirati “široke narodne mase” sa ciljem da se sjeme Industry 4.0 primi na svakom pedlju planete. Ni postojanje animoziteta između političkih elita (npr. Zapad – Rusija, ili Kina – SAD) nije problem, jer sve političke elite, od Aljaske do Australije, izdresirane su da nauku i njenu strukturu – cementiranu u porodičnoj hijerarhiji staroj preko 300 godina – vide kao sredstvo ekonomskog progresa. Dobra ilustracija ovog stanje je ambicija Kine, civilizacije starije od Zapadne, da putem Šangajske liste i sličnih projekata, parira SAD i njenim saveznicima u globalnoj naučnoj trci. Porodica, kao i uvijek, zadovoljno trlja ruke. U svoj fizikalistički biznis model umrežila je cijelu planetu i sve stvorove koji na njoj žive. Lako regrutuje političke komesare, poput Švaba, da vjerno čuvaju tristogodišnju tradiciju. Industry 4.0, koja je započela 2000 godine (Slika 1), odlično se uklapa u ostale porodične projekte kao što su antropocen, transhumanizam, superinteligencija i druge.   

Promašaji revolucije

Ali, realnost i ambiciozni projekti elita često su u sukobu.U našem slučaju uzrok sukoba je u tvrdokornoj strukturi nauke iz 17. vijeka koja je postala osnova famoznog porodičnog bizinisa. Ta rigidna struktura dovodi u pitanje korist revolucija koje generiše. Kaošto je Bora Ćosić slutio da njegova porodica vjeruje u neostvarivu socijalnu ideju, tako se meni čini da moja porodica – biologija – vjeruje u neostvarivu ideju fizikalizacije prirode, putem Industry 4.0. Evo dva ilustrativna primjera u korist moje teze.

Prvi primjer je neuspjeh fizikalizacije biosfere opisan u studiji objavljenoj 21. juna 2024 u časopisu Nature Climate Change (Wan i saradnici.) Studija se bavi analizom solarnog ili klimatskog geoinženjerstva. Ideja je jednostavna. Sunčeva svjetlost može se manipulisati reflektovanjem u svemir čime se povećava albedo i tako smanjenjuje globalno zagrijavanje. Jedan od načina povećanja albeda je posvjetljivanje oblaka manipulacijom morske aktivnosti. Na primjer, povećanje koncentracije morske soli u oblacima iznad mora povećava albedo. Studija je pokazala – koristeći matematičko modeliranje – da se visoke temperature u Kaliforniji mogu smanjiti posvjetljivanjem oblaka na Sjevernom Pacifiku. Međutim, dešavaju se neželjeni efekti na drugim lokacijama, kao što je Evropa. Hladite jedan kraj svijeta, a neki drugi kraj se pregrijava. Rijetki članovi moje porodice ovakvu realnost dobro poznaju: biosfera je autopoetski a ne fizikalni sistem. Autopoetski ili samostvarajući sistemi čuvaju svoju organizaciju žrtvujući strukturu. Ovo se manifestuje katastrofalnim promjenama strukture, od kiseoničke katastrofe koja se desila prije 2500 miliona godina do masovnih izumiranja vrsta u posljednjih 600 miliona godina, da bi se sačuvala autopoetska organizacija biosfere. Nasilna fizikalizacija prirode, po receptu Industry 4.0, samo je uvod u novu katastrofu. Moj kolega Sergio Rubin i njegovi saradnici pokazali su da biosfera odgovara na antropogene zahvate autonomno i na načine koji se ne mogu predvidjeti fizikalističkim modelima.

Drugi primjer vezan je za metodu uređivanja genoma poznatu kao Krisper, za koju je dodijeljena Nobelova nagrada 2020 godine. Metoda se smatra revolucionarnom. Njome je moguće, barem teoretski, precizno eliminisati gene koji izazivaju bolesti. Vizija da će jednoga dana ljudi biti oslobođeni od bolesti već je utkana u projekcije milijardera kao što su Bil Gejts i Mark Cukerberg.  Ali, kada je u pitanju manipulacija živih sistema planovi su jedno, a realne mogućnosti drugo. Uređivanje genoma putem Krispera ima neželjne efekte. Krisper metoda, koju su “izumile” bakterije prije 3000 miliona godine kao formu imuniteta protiv virusa, a mi ljudi samo kopirali bakterije, uključuje rezanje i spajanje DNK segmenata (“cut and paste”) unutar datog genoma. Ovaj proces, međutim, stimuliše ćelijske reparacione procese koji “pružaju otpor” uređivanju genoma, čime nastaju nepredvidive promjene kao što su gubici cijelih hromozoma. Tzv. uređivanje genoma postaje frankeštajnski proces koji ili ubija ćeliju/organizam ili vodi ka stvaranju čudovišnih biogenih formi. Kao i biosfera, ćelije su autopoetski sistemi, a genomi su njihovi “organi” koji ostaju pod ćelijskom kontrolom. Postaje sve jasnije da je neo-darvinistička vizija gena kao centralne biološke strukture, naučnike odvela u slijepu ulicu. Biologija je kompleksnija od fizike i teško, ili nikako, se ne uklapa u viziju porodičnog biznisa započetog sredinom sedamnaestog vijeka, koji fiziku vidi kao vrhovnu nauku, a biologiju kao njen podređeni i iznad svega poslušni ogranak.

Dva gornja primjera dovode u pitanje legitimet porodičnog biznisa. Biznis je sve karte stavio na fiziku i mehanizam kao garante za projekciju prosperitetne budućnosti. Realnost, međutim, otkriva propuste tvrdokornong biznis modela. Suština propusta je neograničena vjera u nasilnu mehanizaciju prirode. Ignorisanje propusta čovječanstvo gura u egzistencijalnu avanturu sa nesagledivim posljedicama. Postavlja se pitanje da li postoji neka razumna alternativa?

Rijetki članovi moje porodice (uključujući i moju malenkost), smatraju da su sazreli uslovi za kopernikanski obrat u biologiji, sličan onome koji se desio u fizici prije više od vijeka. Ovaj obrat podrazumijeva još radikalnije promjene u nauci od onih koje su uslijedile poslije rađanja kvantne fizike. Dok je kvantna fizika zauvijek promijenila strukturu fizike, tako što je dodala novu dimenziju njutnovskoj mehanici, što je navelo Ričarda Fajnmana na poznati aforizam “Niko ne razumije kvantnu mehaniku”, kopernikanski obrat u biologiji ima daleko značajnije posljedice. Zauvijek se mijenja struktura cjelokupne nauke i time dovodi u pitanje glavni princip porodičnog biznisa – živi svijet ne funkcioniše po pravilima mehanizma.

Jedan od prvih biologa koji je zagovarao neophodnost kopernikanskog obrata u nauci o živome, bio je Robert Rozen. Na osnovu detaljnih istraživanja utemeljenih u solidnoj matematici, Rozen je postavio sljedeći argument u knjizi Life itself.

Zašto ne bi moglo biti da se “univerzalije” fizike odnose samo na malu i posebnu (iako neumjereno istaknutu) klasu materijalnih sistema, klasu kojoj su organizmi previše općeniti da bi pripadali? Što ako je fizika pojedinačno, a biologija općenito, umjesto obrnuto? Ako je tako, onda ništa u savremenoj nauci neće ostati isto.

Nekoliko decenija kasnije, Rozenov argument nalazi potvrdu u jednostavnom zaključku Bazila Hajlija, matematičara i profesora kvantne fizike na Univerzitetu u Londonu. Hajli, poslije više-decenijske karijere, odajući priznanje jednom od najoriginalnijih interpretatora kvantne fizike, svome mentoru Dejvidu Bomu, kaže

Svemir je organski sistem.

Ove riječi inspirisane su Bomovom jedinstvenom interpretacijom kvantne fizike, koju je podržavao i Ajnštajn. Ključni element Bomove vizije kvantnog svijeta je da u njemu ne dominira mehanizam. Ono što suštinski oblikuje realnost nisu fundamentalne čestice i materijalizam nego proces i energija. Svijet je konstantna promjena – Heraklitova rijeka za koju je važniji njen tok nego materijalna struktura vode koja je čini. Da svemir nije mehanički sistem ili mašina, tvrdio je i Artur Nort Vajthed. Za njega, kao i za Boma, svemir je sličniji organizmu nego mašini. Zbog toga je Vajthed formulisao procesnu filozofiju kao “filozofiju organizma”.

Iz gornje elaboracije jasno je da alternativa porodičnom biznis modelu postoji – biologija je autonomna u odnosu na fiziku. Dokaz za autonomiju ne nude samo Rozen, Bom, Hajli i Vajthed, nego i Stjuart Kaufman. Ključno svojstvo biosfere, prema Kaufmanu, je neograničena kreativnost. Ta se kreativnost manifestuje konstantnim stvaranjem novih biogenih formi kao rješenja za egzistencijalne izazove, ili praktične probleme, kojima je biosfera, kao sistem, konstantno izložena. Uspjeh opstanka biosfere, sistema koji traje 4000 miliona godina, je u tome da za svaki egzistencijalni problem postoji ne jedno, nego mnoštvo rješenja. Zbog tog mnoštva rješenja, biosfera nije u stanju da predvidi svoje sljedeće stanje u monumentalnom procesnom trajektoriju. Zato Kaufman smatra da je ambicija nauke bazirane na fizici, da će jednoga dana iznjedriti “Teoriju svega”, ili kompletno objašnjenje fundamentalnih zakona fizike, neostvariva. Obzirom da je biosfera konstantno promjenjivi sistem, ne može se isključiti mogućnost da su i zakoni koji je regulišu, ili barem neki od njih, promjenjivi.

Posveta kreativnosti

Dječji usklik Bore Ćosića, “Hoću da budem ludak”, suptilni je poziv za promociju kreativnosti. Ukoliko Ćosićev usklik upotrijebimo kao analogiju u kontekstu nauke i industrijskih revolucija, možda možemo potražiti nekog autentičnog “dječaka” u grupi koju čine Bom, Rozen, Vajthed, Kaufman, Hajli i neki drugi “dječaci” koje nismo pominjali. Moj izbor pada na Dejvida Boma. On je slijedio svoj instinkt koji mu je govorio da naučnik mora biti nalik poeti ili umjetniku. Formulisanje naučne teorije, kao pokušaj finalizacije, pa makar i privremene, nekog segmenta realnosti, neizbježno je posveta dogmi mehanizma. Zato Bom nije mario za teorije nego je smatrao da je naučna kreativnost suptilna igra između ljudskog uma, kao segmenta realnosti, i realnosti same – heraklitovske rijeke koja nas, i sve ostale stvorove, nosi u budućnost. Nauka je za Boma bila bliža umjetnosti nego finalitetu mehanike, zato što priroda nije mehanički nego estetski sistem.

Nama ostaje da se nadamo, iako su šanse za to trenutno slabe, da će se biologija osloboditi mehaničkih stega i kao takva uspostaviti organsku vezu sa formama fizike i filozofije koje su zastupali Dejvid Bom i neki drugi “dječaci”. Ovo organsko ujedinjenje različitih formi nauke možda nam može podariti konstruktivniju i bezbjedniju budućnost, od one oblikovane tvrdokornim modelom iz 17. vijeka, što nas gura u nasilje, i sve više liči na faustovsku distopiju.

B. A. Berend

Iz govora na dodjeli Edisonove medalje Američkog Instituta Električnih Inženjera Nikoli Tesli maja 1917 godine

Nikola Tesla je ostavio neizbrisiv i dalekosežan trag u svjetskoj tehno-naučnoj kulturi. Silicijumska dolina ga slavi kroz istoimeni električni automobil, on je magnet za filmadžije i ekscentrike kao što je bio Dejvid Bouvi (u filmu Prestiž Bouvi glumi Teslu), uticajni portali ga koriste kao simbol za inovativnu budućnost… Ako su Džejms Vat i njegova parna mašina simbol prve industrijske revolucije, onda su Nikola Tesla i njegova naizmjenična struja sasvim sigurno neprikosnoveni simbol druge.

Da Tesline ideje indirektno dosežu i do genetike imao sam priliku da otkrijem u prvoj sedmici Oktobra 2017 na jednom naučnom skupu u Edinburgu. Neočekivana veza su Ahilove pete genoma ili telomere – krajevi hromozoma.

Osoba koja Teslu uvodi u genetiku je profesor Džeri Šej sa univerziteta Teksas u Dalasu. Šej je jedan od vodećih biologa današnjice. Spada u grupu visoko citiranih naučnika (preko 75,000 citata) a njegov h-indeks je 135!

Ovo je kratka priča o telomerama, njihovoj važnosti za stabilnost genoma, uticaju na medicinu i biologiju uopšte, i tehnologiji njihovog mjerenja. Kao što je mjerenje temperature ili krvnog pritiska važno za procjenu opšteg stanja zdravlja, tako je mjerenje telomera važno za procjenu stanja zdravlja ljudskog genoma i brzine našeg starenja. Nova tehnika za mjerenje telomera, najprecizinija do sada, objavljena u časopisu Nature Communications, nosi ime TESLA. Vidjećete kako su se istraživački um Džerija Šeja i ideje Nikole Tesle, ukorijenjene u američkoj tehničkoj kulturi, susreli slučajno u nekoj ulici u Dalasu.

Šta su telomere?

Telomere i njihova biološka funkcija su otkrivani postepeno. Za istorijat otkrivanja telomera vezane su najmanje tri Nobelove nagrade. U vrijeme rudimentarnog poznavanja genetike u prvoj polovini 20. vijeka, kada još nije bilo poznato da je DNK molekula nosilac genetskih informacija, Herman Džozef Miler (1890-1967), je prvi pokazao da X-zraci svojom velikom energijom lako cijepaju hromozome vinske mušice. On je prvi upotrijebio termin “telomera” za završni dio hromozoma koristeći grčke riječi telos (kraj) i meros (dio). Za otkriće radijacione mutageneze Miler je dobio Nobelovu nagradu 1946 godine.

Da su telomere Ahilove pete genoma pokazala je Barbara Meklintok (1902-1992). Radeći na ćelijama kukuruza početkom 1940-ih Meklintok je primijetila da krajevi hromozoma imaju specifičnu zaštitnu funkciju. Kada je izgube genom postaje nestabilan. Uz to Meklintok je otkrila da je genom dinamičan. Ključni akteri dinamike su mobilni genetski elementi ili transpozoni. Istraživanja gospođe Meklintok su bila decenijama ispred vremena tako da njene rezultate niko nije uzimao ozbiljno. Tek nekoliko decenija poslije drugi naučnici su ih potvrdili a ona je 1984 dobila Nobelovu nagradu za otkriće transpozona.

U identifikaciji molekularne strukture telomera nije bilo napretka sve do do kraja 1960-ih. Tada je ruski naučnik, Aleksej M. Olovnikov, za koga niko na zapadu nije čuo, u jednom od najinspirativnijih aktova teoretskog predviđanja u biologiji, bez ikakvog eksperimentalnog rada, opisao potpuno novi molekularni pejzaž na krajevima hromozoma. Ovaj pejzaž će eksperimentalna istraživanja bogatih zapadnih laboratorija u potpunosti potvrditi 20-ak godina kasnije. Troje američkih istraživača će za potvrdu Olovnikovljevih teoretskih predviđanja 2009 godine dobiti Nobelovu nagradu. Olovnikov je svoja istraživanja objavio u časopisu sovjetske akademije nauka (Dokladi Akademii Nauk SSSR) 1971 godine. Dvije godine poslije teoriju objavljuje i na engleskom.

Inspiraciju za otkriće Aleksej M. Olovnikov, koga sam prvi put sreo 1998 godine na jednom naučnom skupu u Hajdelbergu, je pronašao u moskovskom metrou. Jednog jutra Aleksej je razmišljajući gledao kako se voz sporo zaustavlja da primi putnike. Zamislio je da je tunel kroz koji se voz kreće DNK molekula, a voz enzim koji DNK molekulu replikuje. Obzirom da DNK molekula ima dva lanca i da se jedan lanac replikuje kontinuirano, a drugi u fragmentima (Okazakijevi fragmanti), nastaje replikacioni problem.

Na kraju lanca koji se replikuje u fragmentima ostaje praznina (crvena strelica na Slici 2). Dakle, svaki put kad se naše ćelije podijele DNK molekule u svim hromozomima postaju kraće. Ovo se u genetici i molekularnoj biologiji zove problem nepotpune replikacije. Dvije godine poslije Olovnikova isti problem je nezavisno identifikovao čuveni Džejms Votson, koji je sa Frensisom Krikom 20-ak godina ranije identifikovao strukturu DNK molekule. (Interesantno, zapadni naučnici se ne pozivaju na Olovnikova nego na Votsona kada citiraju problem nepotpune replikacije, iako je Olovnikov problem identifikovao prvi.)

Međutim, Olovnikov ide dalje u teoretskim predviđanjima. U vrijeme kada je razrađivao ideju o nepotpunoj replikaciji DNK na nekom predavanju je čuo za Hejflikov limit. Leonard Hejflik, američki ćelijski biolog, je prvi primijetio da se ljudske ćelije dijele ograničeni broj puta. U prosjeku naprave oko 50 dioba i onda ili umru, ili ostanu još neko vrijeme u metaboličkoj pauzi bez dijeljenja. Ovaj fenomen je imenovan Hejflikov limit.

Olovnikov je povezao Hejflikov limit sa postepenim gubitkom telomera i predvidio da su telomere svojevrsni ćelijski hronometar. Kada postanu kritično kratke, poslije oko pedesetak ćelijskih dioba, ovo je signal za tkiva da ćelije sa kratkim telomerama pošalju u “penziju”. Olovnikov je novu teoriju nazvao “teorijom marginotomije”. Dodatno je predvidio da mora postojati i enzim koji je za razliku od konvencionalnih enzima za replikaciju DNK, ili polimeraza, u stanju da replikuje telomere i tako eliminiše problem nepotpune replikacije. Interesantno, Olovnikov je predvidio da enzim koji može uspješno da sintetiše telomere, treba da bude aktivan u ćelijama raka koje se dijele neograničeno.

Eksperimentalna potvrda teorije Alekseja Olovnikova

Eksperimentalni rad na identifikaciji strukture telomera, potpuno nezavisno od Olovnikova, započinje u drugoj polovini 1970-ih godina. Ključna osoba je mlada Australijanka Elizabeta Blakburn. Radeći doktorat na Kembridžu, Blakburn identifikuje DNK sekvence telomera u jednoćelijskom organizmu, Tetrahymena thermophila. Kasnije se pokazuje se da je sekvenca gotovo ista u svim eukariotskim organizmima (svi organizmi iznad bakterija i arheja). Ovo sugeriše zajedničko evoluciono porijeklo telomera u svim organizmimima evoluciono mlađim od bakterija i arheja.

U međuvremenu Blakburn završava doktorat i seli u Ameriku da nastavi pionirski rad na telomerama. Zajedno sa njenom doktorantkinjom, Karol Grajder, 1985 godine identifikuju enzim koji je u stanju da replikuje isključivo telomere. Daju mu ime telomeraza. Time se jedno od teoretskih predviđanja Olovnikova ostvaruje.

Karol Grajder poslije završenog doktorata postaje samostalna i u saradnji sa Kanađaninom Kalvinom Harlijem objavljuje rad u časopisu Nature 1990 godine, u kome pokazuju skraćivanje telomera paralelno sa starenjem ljudskih ćelija. Slijedi serija radova koja eksperimentalno pokazuje vezu između Hejflikovog limita, skraćivanja telomera i ćelijskog starenja upravo onako kako je Aleksej M. Olovnikov predviđao 20 godina ranije.

Jedino što nedostaje je potvrda za predviđanje prisustva telomeraze u ćelijama raka. Ovdje na scenu stupa Džeri Šej, naš junak sa početka teksta. Detekcija telomeraze tehnikom koju su razvile Grajder i Blakburn je išla sporo i teško. Ovo je naučnicima zainteresovanim za problem bio povod da tehniku pojednostave i usavrše tako da ona postane rutinska. Profesor Šej i njegov tim rade upravo ovo. Razvijaju jednostavnu i pouzdanu biohemijsku tehniku za detekciju telomeraze koju lako usvaja svaki kompetentni student doktorand. Tehnika nazvana TRAP postaje hit. (Rad koji opisuje tehniku objavljen 1994 godine u časopisu Science je citiran preko 8.000 puta do sada!)

Primjenom nove tehnike Džeri Šej i njegov tim pokazuju da je enzim telomeraza neaktivan u našim somatskim ćelijama. U liniji sa predviđanjem Alekseja M. Olovnikova ćelije raka posjeduju izuzetno visoki nivo enzima telomeraze. Naknadni radovi su pokazali da je reaktivacija telomeraze korak koji ćelije raka čini “besmrtnim” izazivajući njihovo nekontrolisano dijeljenje i konačno smrt organizma. Krug se ovim zatvara. Sva predviđanja Alekseja Olovnikova su eksperimentalno potvrđena.

Nobelova nagrada za telomere

Biologija telomera postaje svojevrsni biomedicinski hit. Raste broj laboratorija koje interesuju veze između telomera i starenja. Obzirom da je enzim telomeraza aktivan u ćelijama raka inaktivacija telomeraze postaje interesantna kao potencijalna terapija. Paralelno sa ovim istraživanjima produbljuju se istraživanja molekularne strukture telomera.

Otkriva se zašto su telomere Ahilove tetive genoma. Ćelije interpretiraju nezaštićene krajeve DNK molekule kao DNK lomove koji postaju meta reparacionih enzima. Funkcija telomera je da “sakriju” krajeve DNK molekule na način da ih reparacioni DNK mehanizmi ne otkriju. Ovo se postiže time što telomera gubi linearnu strukturu i postaje petlja poznata kao T-petlja.

Za transformaciju linearne strukture u petlju odgovorni su proteini koji se vežu isključivo za telomerne DNK sekvence. Postaje jasno da su telomere integrisane u ćelijske reparacione mehanizme.

Postaje jasnije i evoluciono porijeklo telomeraze i njena struktura. Telomeraza je enzim koji koristi RNK templat da sintetiše telomerne DNK sekvence. Ovakvi enzimi se zovu reverzne transkriptaze. Duboka evoluciona istraživanja pokazuju da je telomeraza nešto poput obrnutog transpozona ili retrotranpozona koji vodi porijeklo od virusa. Nastanak telomeraze je vezan za porijkelo eukariotske ćelije kada se po prvi put u evoluciji pojavljuje genom u fragmentima (hromozomi). Bakterije i arheje uglavnom posjeduju cirkularni nefragmentisani genom za koji telomeraza nije potrebna jer njihova DNK nema krajeve.

Sva ova istraživanja formiraju interesantan biomedicinsko-evolucioni narativ  koji je zainteresovao Nobelov komitet. Nobelova nagrada za medicinu dodijeljena je 2009 godine Elizabeti Blakburn, Karol Grajder i Džeku Šostaku. Alekseja Olovnikova Nobelov komitet ignoriše.

Mjerenje telomera

U međuvremenu biologija telomera, ovjenčana Nobelovim priznanjem postaje zrela istraživačka oblast. Sa zrelošću u modernoj nauci rastu i komercijalni interesi. Obzirom da je dužina telomera dobar pokazatelj bioloških godina sasvim sigurno postoji tržište za servise koji precizno određuju biološke godine. Vi možete hronološki imati 50 godina. Vaše biološke godine, diktirane životnim stilom koji vodite, mogu biti ili ispod, ili iznad ove brojke, ili u liniji sa njome. Poznato je da izlaganje stresu vodi ka skraćivanju telomera. Socio-ekonomski status isto tako utiče na dužinu telomera. Osobe sa sklonošću ka kardiovaskularnim oboljenjima imaju kraće telomere itd.

Osnivaju se komercijalne kompanije koje za nekoliko stotina dolara ili eura mogu da preko telomera procijene vaše biološke godine. Elizabeta Blakburn osniva kompaniju Telomere Diagnostics Inc. Ako pošaljete uzorak na anlizu kažu vam koliko imate godina u Telo-godinama. Marija Blasko iz Madrida, bivša post-doktorantkinja Karol Grajder, poznata po kreaciji transgenog miša bez telomeraze, osniva prvu evropsku kompaniju za mjerenje telomera, Life Length.

Ali, nastaju problemi. Jedan novinar šalje svoj uzorak na analizu na dvije različite adrese. Pretpostavimo da novinar ima 50 godina. Jedan servis mu kaže da su njegove biološke godine 40. Drugi servis mu kaže da su njegove biološke godine 60. Kome servisu vjerovati? Oba garantuju da je njihova analiza precizna. Jedan od servisa ili možda čak oba griješe.

Idealne okolnosti za profesora Džerija Šeja da tehničku ekspertizu njegovog tima usmjeri ka rješenju problema preciznog mjerenja telomera. Na sličan način na koji je riješio problem detekcije enzima telomeraze 1994 godine i time stvorio uslove za preciznu biohemijsku analizu.

Na pominjanom skupu u Edinburgu proveo sam prijatnu večeru u društvu sa Džerijem Šejom i još par kolega. Slušao sam i njegovo predavanje na kome je detaljno opisao novu tehniku za mjerenje telomere, TESLA (akronim Telomere Shortest Length Assay). Obzirom da duže od dvije decenije učestvujem u istraživanjima vezanim za biologiju telomera dobro mi je poznato kako je teško mjeriti njihovu dužinu precizno.

Komercijalni servisi obično mjere prosječnu dužinu svih telomera. Broj telomera u ljudskom genomu je 184 (broj hromozoma pomnožen brojem 4, pošto svaki hromozom ima 4 telomere). Ako mjerite samo prosjek postoje šanse da ignorišete najkraće telomere koje su najkritičnije za funkciju genoma. Tim profesora Šeja je razvio metodu koja mjeri sve telomere precizno. Kao oprezni i tehnički potkovani istraživač profesor Šej je zamolio nekoliko laboratorija da testiraju TESLA tehniku nezavisno od njega i sami procijene njenu preciznost. Sve ukazuje da se radi o najpreciznijoj do sada tehnici za mjerenje dužine telomera. Tehnika je superiornija od tehnike STELA koja se do sada smatrala najpreciznijom. Tek kada su nezavisne laboratorije dale zeleno svjetlo tehnici profesor Šej je rad koji opisuje TESLA tehniku poslao u štampu.

Interesantno, na skupu u Edinburgu smo saznali da je mjerenje dužine telomera postalo popularno među evolucionim biolozima. Naime, kratke telomere u populacijama divljih životinja su indikator njihove slabe vitalnosti. Budućnost sa novom tehnikom TESLA, koja je jednako uspješna u svim genomima, je obećavajuća.

Džeri Šej i Tesla

Profesora Šeja sam tokom večere pitao kako je došao na ideju da tehniku za mjerenje telomera nazove TESLA. Meni je, naravno, kao i bilo kome sa prostora kulturne sredine koja se nekada zvala Jugoslavija bilo interesantno da saznam da li je profesor Šej kroz ime tehnike htio da oda priznanje Nikoli Tesli, ili iza imena stoji nešto drugo.

Vozeći se jednog jutra na posao profesor Šej je upao u saobraćajnu gužvu negdje na ulicama Dalasa. Razmišljajući, tokom saobraćajnog zastoja, o mogućem imenu nove tehnike ugledao je simbol u obliku slova T na automobilu ispred njegovog i natpis TESLA. Počeo je da izgovara naglas TESLA i STELA  dok mu se iznenada nisu složile kockice za novo ime tehnike.

Sa novim imenom nikada ne možete predvidjeti kako će ga korisnici primiti. Kada je došao u laboratoriju osoblju je ispričao jutarnju epizodu. Ime TESLA se svima odmah dopalo. Vremenom se odomaćilo u laboratoriji. Nezavisne laboratorije koje su tehniku testirale dale su do znanja timu profesora Šeja da je ime tehnike dobro odabrano.

Ova epizoda koja Nikolu Teslu povezuje sa genetikom je primjer indirektnog kulturološkog uticaja Teslinih ideja na četvrtu industrijsku revoluciju. Izumitelji električnog automobila Tesla su našem geniju odali direktno priznanje. Danas električni automobil Tesla možete vidjeti na putevima širom Amerike i zapadne Evrope.

Dakle, veličina Teslinog genija se ne mjeri samo uticajem njegovih primarnih otkrića. Kada primarna otkrića postanu istinski dio civilizacije onda se iz njih stvara kulturološki plodno tlo iz koga niču sekundarni proizvodi koje učesnici u civilizacijskom procesu često ne mogu da razdvoje od okoline. Naprosto kao vazduh koji udišete. Ne pitate se od čega je vazduh napravljen kao što se profesor Šej nije odmah pitao o porijeklu imena automobila Tesla.

Naravno, profesor Šej zna ko je bio Nikola Tesla. Kroz šalu mi je rekao da se boji tužbe od strane korporacije Tesla Inc. zbog korištenja imena.

Iz moje vizure čitanja Kontraendorfina prvi kompliment nije problematičan. Drugi je, međutim, nategnut i samo close reading može otkriti previd. Analiza naučne baze Kontraendorfina navodi me na drugačiji zaključak, naime taj da Basara ipak nije dovoljno autentičan panker. Kao što svaka autentična filozofija (Hajdeger), nauka (Fajnman), ili umjetnost (Pikaso), moraju rekonstruisati (blaga riječ) bazu na kojoj su izgrađene (prošlost), da bi uopšte mogle biti autentične, tako je PUNK, ili Potpuno Uvredljivo Negiranje Klasike po Darku Glavanu, divlje remetio formu rokenrola koja mu je prethodila, i iz ovog divljaštva nikla je kratkotrajna ali autentična umjetnost. Ako je Jergović u pravu, ista autentičnost se očekuje od Basarinog Kontraendorfina.

Daleko od toga da ne cijenim Basaru. Recenziju Kontraendorfina napisao sam u godini njegovog objavljivanja. Ta recenzija bila je pozitivna. Kad bih davao ocjenu, Kontraendorfin bi dobio četvorku. Jergovićevi komplimenti, međutim, slute čistu peticu. U ovom kratkom osvrtu analiziraću kontekst Kontraendorfina da bi se stvari stavile na pravo mjesto – između četvorke i petice ponekad leži cijeli ambis.

Koji je motiv za neslaganje sa Jergovićem? Najprostije, nedostatak autentičnosti u Basarinoj konstrukciji konteksta. A kontekst je obilježen, ako ne i baziran, na djelu jednog značajnog polihistora, Žorža Kangilema. Kangilem je po obrazovanju bio ljekar, po vokaciji filozof, a po autentičnosti pionir kognitivne biologije čije vrijeme tek dolazi. Dakle, Basara se igra vatrom – da bi se intelektualna figura jednog Kangilema uklopila u umjetničku viziju balkanskog prokletstva, neophodna je autentičnost višeg stepena od one koju nam Kontraendorfin nudi.

O kakvoj autentičnosti je riječ? Evo primjera. Vladimir Nabokov je značajan pisac, između ostalog, zbog polihistorske autentičnosti. U njegovoj autobiografiji, Speak, Memory, na uvodnim stranicama nalazi se neobična mapa su dva leptira, svaki na suprotnom kraju. Oni koji su proučavali Nabokova znaju da je pored književnosti studirao i zoologiju. Bio je opsjednut leptirovima i uspješno ih je klasifikovao koristeći naučne standarde. U harvardskom muzeju prirodne istorije, tokom II svjetskog rata, Nabokov je pod mikroskopom proučavao genitalije leptira iz podfamilije “plavci” (Polymatinnae) toliko intenzivno da mu je vid oslabio. Kombinujući anatomiju “plavaca” sa njihovim letačkim navikama postavio je hipotezu o porijeklu ove vrste u nekoliko naučnih radova. Za njegovog života nije utvrđeno da li je hipoteza bila tačna. Ali nedavna analiza korištenjem sofisticiranih tehnika molekularne biologije i genetike dala je Nabokovu za pravo. Ovo je podstaklo komentatore da zaključe: Nabokov je posjedovao zapanjujuću imaginaciju i šamanski talenat za razumijevanje prirode što mu je omogućilo da bude decenijama ispred molekularne biologije. Slične osobine pokazivao je još jedan pisac sa darom naučnika, Johan Volfgang Gete. Getea i Nabokova imitirao je Umberto Eko svojim poznavanjem biosemiotike.

Da li sam prema Basari previše strog ako koristim Nabokova kao standard za autentičnost? Možda. Ali, u svoju odbranu reći ću da u umjetnosti ili ste autentični ili niste. Naučna autentičnost kod Nabokova dobila je potvrdu molekularne biologije i genetike. Sa istom žarom je umjetnička autentičnost prisutna na svakoj stranici njegovog književnog djela.

Problem autentičnosti u slučaju Kontraendorfina toliko je vidljiv da ga je nemoguće zamaskirati. U pitanju je teza o hormonu nesreće, autoru toliko važna teza da je koristi kao naslov. Ova teza je, na žalost, u domenu pseudonauke. Slična je frenologiji, zabludi iz devetnaestog vijeka. Autor je svjestan problema. On u jednom intervjuu kaže (ne mogu se sjetiti gdje je intervju objavljen) da bi ideja o hormonu nesreće mogla da prođe u 19. vijeku kao naučna ideja, a da je u 21. vijeku dobra za roman. Da je Basara studirao književnost kod profesora Nabokova, sigurno bi dobio opasku da teza o hormonu nesreće, koja nije medicinski ili naučno utemeljena, nije dobra nikada. A Kontraendorfin je podnaslovljen “disertacija”, tako da je autor dužan držati se nauke.

Evo šta je profesor Nabokov govorio studentima. “U umjetničkom djelu postoji svojevrsno srastanje između dvije stvari: preciznosti poezije i strasti nauke.” U slučaju Kontraendorfina nema takvog srastanja. Da ga ima, dobili bismo autentičnu inovaciju – i hormon (fiziologija), i nesreća (psihologija), i društveni kontekst (neuspjela država) spojeni u novi standard jednako validan i u umjetnosti i u nauci. Basara je potcjenio zadatak koji je postavio samom sebi. Hormon nesreće – kao pseudonaučna konstrukcija i kontekst romana – taj isti roman donekle provincijalizuje. (Šta reći o kriterijima NIN-ove nagrade u ovom kontekstu?).

Jedan drugi roman srpske književnosti – Besnilo Borislava Pekića, čiju je autentičnot potvrdila stvarnost nedavne pandemije – primjer je uspjelog srastanja umjetnosti i nauke u autentičnu inovaciju. Samo nekoliko rečenica prologa fiktivnog profesora Libermana, ostavljaju bez daha čak i profesionalne virusologe. A ako ne ostavljaju, onda se radi o površnim virusolozima.

Dragi Miljenko (ako mogu), Kangilem je bio istinski intelektualni panker. Kao ljekar-filozof, on je danas, kao i dok je bio živ, u dubokoj manjini. Ali to je sudbina pankera. Basara je pokušao da kroz fikciju slijedi Kangilema. Dosta dobro se držao u pankerskom sedlu, ali kad je izbio na klizavi teren autentičnosti, tu je izgubio ravnotežu, i iznevjerio Vaša očekivanja.

Život je postojao bez ljudi više od 99,9 odsto istorije naše planete. Ipak, često ignorišemo dostignuća vrsta koja su nam prethodila milijardama godina. U novoj knjizi Biocivilizacije: Nova vizija nauke o živome (Chelsea Green Publishing, London, UK i White River Junction, Vermont USA, 2023), istražujem koncept pred-ljudskih civilizacija, kroz drugačiju priču o živom svetu, uvažavajući doprinose drugih vrsta. Bakterije, biljke, gljivice, insekti, ptice, kitovi i druge vrste koriste jezik, inženjerstvo, nauku, medicinu, poljoprivredu i još mnogo toga. Sve su to univerzalni elementi civilizacije koji su prethodili ljudskoj.

Jezik prirode

Kitovi komuniciraju jedni sa drugima koristeći zvučne signale. U procesu komunikacije oglašavaju se preko jedinstvenih sekvenci zvukova. U svetu kitovske komunikacije ove sekvence imaju funkciju ličnih imena. Međunarodni tim od 27 istraživača proučava najveće kitove u Tihom okeanu, tzv. spermokitove. Analizom njihovih akustičkih signala, naučnici su identifikovali sedam vokalnih klanova kitova, svaki sa svojim dijalektom i prepoznatljivim zvučnim sekvencama. Pomoćuveštačke inteligencije sada naučnici iz celog sveta sarađuju u okviru Inicijative za prevođenje jezika kitova, kako bi dekodirali njihov jezik.

Sedam vokalnih klanova

Biljke međusobno komuniciraju pomoću hormona kao što je jasmonat. Biljni hormoni preusmeravaju resurse od biljnog rasta do biljne regeneracije. Biljke emituju hormone u vazduh kada su ugrožene, na primer kada ih insekti napadaju. Susedne biljke primaju signal i reaguju tako što se pripremaju za napade – na primer, oslobađanjem odbrambenih toksina da bi odbile insekte.U međuvremenu, bakterije razgovaraju jedne sa drugima milijardama godina razmenjujući hemijske poruke preko molekula sličnih hormonima, tzv. autoinduktora. Bakterije koriste ove hemikalije da sinhronizuju ponašanje. Na primer, bakterije napadaju druge organizme samo ako dovoljno susednih bakterija oslobađa autoinduktore. Tako se stvara bakterijski kvorum kao znak za početak akcije.Bakterije komuniciraju i sa ćelijama drugih vrsta, uključujući naše.

Istraživanja su pokazala da određene hemikalije koje bakterije oslobađaju utiču na razvoj ljudskog mozga, omogućavajući moždanom tkivu da se pravilno razvija. Studije na prevremeno rođenim bebama pokazale su da je odnos između crevnih bakterija majke i ćelija embriona ključan za kognitivni razvoj.

Vešti inženjeri

Moglo bi se reći da naša planeta odjekuje od građevinske buke. Planeta Zemlja je stalno gradilište gde bakterije, insekti i ljudi podjednako stvaraju kompleksne konstrukcije. Inženjerske veštine pčela su toliko sofisticirane da su jedan stručnjak za pčele i grupa inženjera konstruisali algoritam inspirisan pčelama za rešavanje problema povezanih sa protokom informacija internetom. Kopirali su proces koji pčele koriste za distribuciju radnica u procesu sakupljanja nektara sa cvetnog polja.

I bakterije su vešti inženjeri. U nedavnoj studiji, naučnici su koristili moćne mikroskope i time-lapse slike da snime veštine podizanja bakterijskih gradova koje praktikuje bakterijska vrsta nastanjena u ljudskim ustima, Streptococcus mutans. Bakterije proizvode sopstvene građevinske materijale kada se nasele na novoj lokaciji, obično na tvrdoj površini kao što su zubi. Ovi materijali su ugljeni hidrati, proteini, pa čak i DNK koje luče njihova sićušna tela. Građevinski materijal se pažljivo raspoređuje tako da struktura početnih naselja, ili bakterijskih sela, dobija trodimenzionalni oblik.

U procesu gradnje neke bakterije ostaju nepokretne i stapaju se sa površinom na kojoj je izgrađeno selo, povećavajući strukturnu stabilnost naselja. Druge bakterije se kreću unutar sela i dele se da bi povećale populaciju. Sela rastu, udružuju se i formiraju bakterijske gradove i megagradove – slično kao što je savremeni London skup nekadašnjih sela i gradova.Komunikacija između bakterijskih megagradova se odvija putem električnih impulsa. Cela planeta je pre tri milijarde godina pretvorena u neku vrstu bakterijskog interneta.

Lekari i hirurzi

Verovatno su bakterije bile i prvi korisnici medicinskih veština. Virusi napadaju bakterije tako što preuzimaju njihovu ćelijsku mašineriju kako bi se mogli razmnožavati. U tom procesu bakterije umiru. Da bi se odbranile od virusa bakterije su postale epidemiolozi pre tri milijarde godina.Bakterijska tela proizvode enzime koji napadaju viralne genome i tako ih inaktiviraju. Ovo je forma bakterijskog imunog sistema, poznata kao Krisper (od engleske skraćenice CRISPR: Clustered Regularly Insterspaced Short Palindromic Repeats) koja precizno cilja deo viralne DNK, veže se za nju i time razoružava virus. Naučnici su tek nedavno otkrili ovaj sistem, i nadaju se da će ga jednog dana koristiti za lečenje raka i genetskih bolesti. Krisper metod već je korišćen za detekciju kovida 19.

Neki ljudi mrave smatraju beznačajnim insektima o kojima jedva da vredi razmišljati. Ali mravi iz vrste Megaponera analis, koji žive u podsaharskoj Africi, talentovani su hirurzi. Ovi mravi ratnici se specijalizuju za prepad termitskih gnezda. Veći mravi razbijaju odbrambene barijere termitskih naselja, zatim njihove manje kolege jure kroz ove otvore da izvuku termite iz gnezda.

Nakon prepada, mravi ponovo formiraju uredne kolone i nose mrtve termite nazad u mravlja gnezda kao hranu. Ali entomolozi su primetili da neki mravi transportuju svoje povređene drugove. Po dolasku u mravlje gnezdo brigu o povređenim mravima preuzimaju doktori koji tretiraju njihove rane antimikrobnim hemikalijama iz vlastitih žlezda. Drugi mravi doktori su“hirurzi koji koriste svoje moćne vilice da uklone termite zubima ukleštene u tela mrava ratnika i da zašiju njihove rane. Ovi mravi hirurzi su toliko efikasni da se već sutradan tretirani pacijenti primećuju na bojnom polju.

Uspešni farmeri

U ljudskoj percepciji poljoprivreda je sadnja, zaštita i žetva biljnih useva za ishranu. Istraživanja pokazuju da zemljana gljivica Morchella crassipes, to isto radi sa bakterijom Pseudomonas putida. Bez bakterijskog ugljenika gljivica ne bi mogla živeti u zemljištu koje nastanjuje.S druge strane, bube ambrozije prenose spore nekih gljivica putem specijalnih vrećica u crevima, do tunela izbušenih u drveću. Ove gljivice u tunelima proizvode plodove samo u prisustvu buba. Gljivični plodovi su svojevrsno voće i jedini izvor hrane za bube, koje nepoželjne gljivice uklanjaju kao korov.

Mravi listorezačice uzgajaju gljivice iz roda Leucogaricus, pa čak koriste i antibiotske bakterije da zaštite svoje useve od parazita. Mravi se ne drže samo poljoprivrede nego upražnjavaju i stočarstvo uzgojem lisnih vaši. Baš kao što mi ljudi muzemo krave, mravi muzu mleko – hranjivu slatku tečnost – iz tela lisnih vaši i koriste je kao hranu. Sva ova sićušna bića su bila farmeri milionima godina pre nego što smo mi ljudi i pomislili da se bavimo poljoprivredom.

Ljudska civilizacija je najnoviji dodatak pejsažu drevnih društava koji se stalno menja. Učenje iz iskustava pred-ljudskih civilizacija može nam pomoći da otkrijemo drevne mudrosti vrsta koje su nam prethodile. Ova novootkrivena mudrost bi nam mogla pomoći u traženju rešenja za ekološku krizu koju je izazvala naša civilizacija.

Pol Kingsnort

Velika je vjerovatnoća da će epigraf kojim započinjemo ovaj esej biti izložen snažnoj kritici, pa možda čak proglašen reakcionarnim i bliskim teorijama zavjere. Nije teško naslutiti identitet kritičara. To bi svakako morali biti tvrdokorni naučnici i njihovi sljedbenici – tzv. progresivni dio čovječanstva koji modernu nauku smatra superiornim saznajnim metodom.

Ali oprez nalaže da se svako dobronamjerno mišljenje, a nemamo razloga da vjerujemo da gornje mišljenje nije takvo, ipak treba analizirati da bi se njegova vrijednost ili ništavnost mogle potvrditi ili odbaciti. U ovom eseju izložiću argumente da nauka zaista može postati ideologija, i da se nauka kao saznajna forma, ne može poistovjećivati sa bilo kojim metodom, uključujući tzv. naučni metod.

Koristan uvod u moju argumentaciju je sjajna metafora Valtera Benjamina o anđelu istorije. Benjamin je od prijatelja, slikara Pola Klea, kupio sliku Angelus Novus 1921. godine. Skoro dvadeset godina kasnije, Benjamin je izvršio samoubistvo bježeći od nacista. Njegov prijatelj Geršom Šolem je naslijedio sliku i otkrio da je Benjamin osjećao mističnu povezanost sa Angelus Novusom. Ta povezanost mu je pomogla da konstruiše originalnu metaforu istorije u Tezama o filozofiji istorije. U Benjaminovoj metafori anđeo jasno vidi prošlost ali ne vidi budućnost, jer ga je splet okolnosti (vjerovatno vezan za posebnosti ljudske vrste) postavio u takav položaj (Slika 1). Po prirodi svoga posla Angelus Novus bi da pomogne svim ugroženim ljudima koje vidi u dugoj projekciji istorije. Ali iz raja dolazi jaka oluja. Anđeoska krila su otvorena, a anđeo, zbog jačine vjetra, ne može da ih sklopi. Zato se pred anđelovim očima istorija ubrzava, a gomila ljudskih nevolja raste do neba. Benjamin zaključuje da je oluja iz raja ono što zovemo progresom.

Ekvivalent oluje iz raja u modernom ljudskom svijetu može biti nauka. Vidjećete da ideološki suprostavljene kulture, u formi velikih sila, SAD, Kina, EU, Rusija, i druge, imaju slične vizije nauke – sredstvo za ubrzanje progresa, ili reset, koje će im omogućiti dominaciju nad rivalima, ili najmanje paritet. Krajnji rezultat može biti kraj istorije. Ali ne idealizovani kraj koji je predviđao Frensis Fukujama. Način na koji ključni akteri – od naučnika do njihovih obrazovanih sljedbenika i državnih sponzora – razumiju i koriste nauku i njene aplikacije, vodi ka mogućem kraju humanosti. Taj kraj se nazire kao veliki zatvor – digitalni Alkatraz (Slika 1) – dobrovoljna robijašnica u kojoj vlada totalitarizam nepoznat do sada.

Globalni sistem za proizvodnju znanja

Nauka je, unajkraće, jedna od formi saznavanja. Ali samo jedna. Druge forme saznavanja su umjetnost, religija, mitologija, filozofija, misticizam, učenje od prirode koju su praktikovale urođeničke kulture itd. Saznavanje je, u najširem smislu, odgovor živih bića na egzistencijalne izazove.

Neki moderni filozofi nauku vide kao saznavanje istine o svijetu. Istina se ne tumači kao apsolutna kategorija, nego kao segment realnosti koji je dostupan našem saznajnom aparatu. Antički filozofi su nauku zvali poezijom čistog učenja. I jednima i drugima bilo je jasno da je nauka duboko individualni poduhvat. Najznačajnija naučna otkrića su posljedica idiosinkrazija ljudske psihe kao osnovne jedinice saznavanja. Tek u novije vrijeme nauka je postala kolektivni empirijski proces. To se desilo kada su nacionalne elite otkrile važnost nauke u projekciji moći njihovih država. Bertrand Rasel, jedan od najuticajnijih filozofa 20. vijeka, naslutio je opasnost koja proizilazi iz takve interpretacije nauke. U Istoriji Zapadne filozofije Rasel kaže:

Filozofije koje su inspirisane naučnom tehnikom su filozofije moći i one sve što nije  ljudsko vide kao obični sirovi materijal. Posljedice se više ne razmatraju; cijeni se samo vještina postupka. Ovo je takođe jedan oblik ludila. To je, u našem vremenu najopasniji oblik ludila, i onaj protiv koga bi zdrava filozofija trebalo da ponudi odgovarajući lijek. str. 456.

Početak modernog empirijskog “ludila” vidjeli su samo oni naučnici koji su bili dovoljno hrabri da se suprotstave naučnom kolektivizmu. Jedan od prvih bio je Ser Fred Hojl. Zapamćen kao naučnik bez dlake na jeziku, što ga je vjerovatno koštalo Nobelove nagrade, javno je zastupao tezu da uvođenje velikog novca u nauku pravi veću štetu nego korist. Alvin Vajnberg, nuklearni fizičar, i direktor nacionalne laboratorije u Ouk Ridžu, citirao je Hojla u časopisu Science početkom šezdesetih godina prošlog vijeka da bi predočio opasnost od pretvaranja nauke u naučno-industrijski kompleks. Da su Vajnberg i Hojl bili u pravu svjedoče problemi koji potresaju modernu nauku danas. Časopis Nature je prije samo nekoliko godina uradio anketu na uzorku od 1500 naučnika. Na osnovu njihovih odgovora dalo se zaključiti da je nauka u dubokoj krizi jer je postala nekontrolisana industrija.     

Bez obzira na krizu, industrijalizacija nauke se intenzivira. Stepen industrijalizacije možemo vidjeti iz posljednjeg Uneskovog izvještaja objavljnog sredinom 2021. Naslov izvještaja otkriva suštinu: Trka protiv vremena za pametniji razvoj. U ovoj trci jasno se nazire koji je segment kolektivne nauke posebno ‘vruć’. Radi se o vještačkoj inteligenciji, ili AI, i novoj istraživačkoj oblasti, kvantnoj kompjutaciji. Interesantna ilustracija ekspanzije AI istraživanja je sljedeći podatak. Broj naučnih radova u AI i robotici, u svim svjetskim časopisima, u periodu 2018-2019, iznosio je 275 577. Ovaj broj bio je značajno veći od broja radova u osatlim oblastima istraživanja, od energije i nauke o materijalima do biotehnologije.

Uneskov izvještaj navodi da je u periodu od 2016-2020, trideset zemalja usvojilo strategije za AI istraživanja. Posebno se pominju SAD, Kina i Rusija, kao zemlje koje se pozicioniraju da dosegnu prednost nad rivalima u ovom segmentu kolektivne nauke. Izvještaj citira izjavu Vladimira Putina iz 2017. ‘Ko god postane lider u ovoj sferi postaće vladar svijeta’.

Kina planira da do 2030 godine postane svjetski lider u AI inovacijama. Ona je već vlasnik najvećeg broja AI patenata. Međutim, Kini nedostaje kritična masa individualnog talenta, koju nesumnjivo posjeduju SAD. Američki univerziteti i AI korporacije (Google, Apple, itd.) su još uvijek najprivlačniji centri za svjetski istraživački podmladak. Ovo SAD-u daje izrazitu prednost nad rivalima i otvara nove mogućnosti. Zbog toga su SAD udvostručile ulaganja u kvantnu kompjutaciju u periodu između 2019 i 2022.

Dvije forme etike

Raselovo mišljenje da kolektivizacija nauke kroz promociju njene superiorne tehnike vodi ka formi ludila, jer ne uzima u obzir krajnje posljedice takvog poduhvata, može se tumačitio kao uvođenje etike u naučni proces. Suština Raselove etike svodi se na traženje ‘zdrave filozofije’ koja će biti u stanju da predoči opasnosti od transformacije ‘naučne tehnike’ u sredstvo za kreiranje neograničene moći. Zdrava filozofija na koju Rasel aludira, otkriva nam (vidjeti dolje) da demonstracija moći nije usmjerena samo na rivale u formi konkurentskih država. Rasel vidi dalje od uskog naučnog pogleda na svijet – nauka je samo jedna od saznajnih formi koje služe našem kognitivnom aparatu. Ako insistiramo da je ta saznajna forma superiorna u odnosu na druge forme, samo zato što posjeduje superiornu tehniku, rizikujemo od njene transformacije u ideologiju. Nauka, kao ideologija zaslijepljena vlastititom tehnikom, postaje toliko moćna da je suprotstavljanje njenoj moći apsurdno. Rivali nisu samo konkurentske države, nego i svi ‘unutrašnji neprijtelji’ koji nauku ne vide kao superiornu saznajnu formu i usuđuju se kritikovati je. Evo kako Rasel skicira ovaj problem u kontesktu ljudskih saznajnih formi.

Cjelokupno egzaktno znanje – po mom mišljenju – pripada nauci; sva dogma o onome što prevazilazi egzaktno znanje pripada teologiji. Ali između teologije i nauke postoji ničija zemlja, izložena napadima sa obje strane; ova Ničija Zemlja je filozofija. Istorija Zapadne filozofije, str. 1.

Raselova skica saznajnih formi se može proširiti dodavanjem forme koja je njemu promakla, a nama danas izgleda kao ništa manje vrijedna od nauke, filozofije i religije, u kontekstu znanja o prirodi koje su posjedovale urođeničke kulture. Nazovimo ovu formu tradicionalno znanje o prirodi ili Urođenička NAuka (UNA). Tek nedavno ekolozi su otkrili da ne mogu rješavati neke ekološke probleme putem naučnih intervencija. U isto vrijeme urođeničke kulture rješavaju te ekološke probleme, jer bolje poznaju detalje funkcionisanja prirode. Ekolozi zbog toga pozivaju predstavnike urođeničkih kultura na naučne konferencije u cilju razmjene znanja. Vodeći naučni izadavač, Kembridž univerzitet (Cambridge University Press), je objavio knjigu Tradicionalno ekološko znanje:Učenje iz autohtonih praksi za održivost životne sredine (2018), koju su napisali naučno obrazovani predstavnici Sjeverno-američkih Indijanaca.

Ali, i pored volje da se uvaže pred-naučna znanja, moderna nauka i dalje smatra svoju tehniku superiornom. Evo primjera koji demonstrira aroganciju nauke prema UNA iz knjige Na radu u ruševinama (Chelsea Green, London 2023) novinara i ekološkog aktiviste, Dugalda Hajna. Na jeziku Laponaca, urođeničkog naroda sa sjevera Evrope, termin za Auroru borealis, dobro nam poznatu sa školskih časova kao polarna svjetlost, je Guovssahas ili ‘svjetlo koje se čuje’. Laponci vijekovima, ako ne i milenijima, insistiraju da se uz polarnu svjetlost uvijek čuju zvuci slični šuštanju. U jednom švedskom naučno-popularnom časopisu, u izdanju iz jula 2004, radoznali čitalac je postavio pitanje ‘Da li se Aurora čuje?’ Odgovorio mu je jedan ekspert, naravno univerzitetski profesor, sa autoritetom kolektivne nauke iza njega. Odgovor je glasio da se radi o sujevjerju. Nema naučnih dokaza da fenomen polarne svjetlosti proizvodi bilo kakve zvukove. Znanje o prirodi do koga su Laponci došli, i predstavlja jedan od stubova njihove kulture, je tako proglašeno bezvrijednim.

Ali, finski fizičar Unto Laine, stručnjak za akustiku, se zainteresovao za problem. Nedvosmisleno je dokazao, u naučnoj studiji iz 2012, da Aurora zaista proizvodi zvukove. Ovo su prenijeli mediji, uključujući New Scientist i BBC. Ali, Dugald Hajn kaže: ‘Ako mislite da bi takvo otkriće moglo izazvati malo poniznosti, to se jednostavno nije desilo’ komentarišući ignorisanje autohtonog znanja Laponaca koga se New Scientist i BBC nisu udostojli ni da pomenu. Za njih je autoritet kolektivne nauke važniji od tradicionalnih znanja. Iz perspektive etike ovo je u najmanju ruku problem, jer je etika UNA superiornija od etike koju propovijeda moderna nauka.

Naučna etika se fokusira isključivo na naučnu tehniku. Ako zavirite u naučne časopise, udžbenike, enciklopedije ili internet prezentacije relevantnih institucija, brzo ćete otkriti da je suština naučne etike poštovanje metoda. Savjeti mladim naučnicima se uglavnom svode na upute kako obavljati naučni postupak, uz maksimum poštenja u prikupljanju, pisanju i objavljivanju rezultata istraživanja, da bi kolektivni proces tekao bez zastoja. Pojednostavljeno do apsurda, naučna etika usmjerena je isključivo na njegovanje pojave koju je Rasel nazvao ludilom. Posljedice nas ne interesuju, pa makar one bile pogubne za ljudski kolektiv. Interesuje nas samo vještina postupka.

Ali, etika koju praktikuje UNA daleko je sofisticiranija od naučne etike i bliska je Raselovoj ‘zdravoj filozofiji’. Moglo bi se tvrditi da je UNA etika najautentičnija forma ljudske empirijske etike zato što nije antropocentrična. Ako se nešto može zamjeriti Raselu, onda je to očigledni previd. UNA etika starija je od filozofije same, pa time i od Raselove ‘zdrave filozofije’ – postojala je hiljadama godina u mnogim urođeničkim kulturama širom planete. Evo kako tu etiku opisuje Robin Val Kimerer, profesorica ekologije na Državnom Univerzitetu Njujorka, i pripadnica Potovatomi indijanskog plemena, u već pomenutoj knjizi Tradicionalno ekološko znanje.

Pejzaži potoka i jezera, planina i plodnih dolina, koje dijele hiljade biljnih i životinjskih vrsta, za Zapadni materijalistički pogled na svijet su bogatstvo prirodnih resursa. Nasuprot tome, tradicionalne autohtone filozofije živi svijet ne shvataju kao skup resursa koji se mogu iskoristiti, već kao skup odnosa i odgovornosti. Mi nastanjujemo pejzaž pun darova koje stvaraju naši rođaci, suverena bića koja nas održavaju, uključujući biljke. Osnovno načelo tradicionalnog znanja je da biljke nisu puki objekti ili niži oblici života kao što zapadnjačka biologija sugeriše, već osobe sa sopstvenim znanjima, namjerama i duhom. Ne samo da se biljke priznaju kao ličnosti, već su prepoznate i kao naši najstariji učitelji. Tradicionalno ekološko znanje, str. 27.

Na osnovu gornjeg citata, kao i na osnovu cjelokupne knjige, može se zaključiti, uz izvjesnu ogradu koja proizilazi iz modernog razumijevanja nauke, da je UNA bila prva forma nauke koju je čovječanstvo ikada praktikovalo. Naravno, UNA je bila tehnički inferiorna u poređenju sa modernom naukom, ali je imala jednu veliku prednost nad njom. Bila je etički superiornija. O tome svjedoče eksperimenti objavljeni u respektabilnim naučnim časopisima. Eksperimenti upoređuju urođeničku poljoprivredu sa modernom naučno-industrijskom poljoprivredom iz ekološke perspektive. Urođenička poljoprivreda biljke tretira kao drugačije ‘ljude’ – svjesna i osjećajna  bića. Moderna industrijska poljoprivreda biljke tretira onako kao što je Rasel govorio ‘obični sirovi materijal’. Krajnji rezultat je jasna pobjeda urođeničke poljoprivrede nad industrijskom kad je u pitanju ekološki totalitet. Industrijska poljoprivreda stvara ekološku devastaciju, a urođenička njeguje stabilnost i održivost.

Urođenički tretman biljaka kao svjesnih bića nije nikakvo sujevjerje, nego nova naučna realnost. Moje kolege i saradnici, František Baluška, botaničar i ćelijski biolog, Artur Reber, kognitivni psiholog i Vilijam B. Miler, ljekar, razvili su novu teoriju svijesti. Ovu teoriju u formi knjige uskoro treba da objavi Oksford univerzitet (Oxford Univesity Press). Poruka teorije je sublimirana u pet riječi: ‘Život i osjećajnost su istovremeni’. Sva živa bića, od sićušnih bakterija, preko biljaka, do najkrupnijih sisara, imaju osjećaje i svijest. Uslov za pojavu biološkog ‘ja’ – koje osjeća, raduje se, pati, uči i razumije svoje okruženje – je ćelijska membrana, struktura što razdvaja biološki subjekat od objekta njegovog okruženja. Prvo biološko ‘ja’ u istoriji života bile su prve ćelije – bakterije i arheje. Naše biološko ‘ja’ kompozitno je – mi smo konglomerat sastavljen od mnoštva bakterija, arheja, protista i njihovih fuzija. Moderna nauka je od Dekarta pa do danas ignorisala prostu činjenicu da živjeti znači osjećati, koju su uvažavale mnoge urođeničke kulture.

Protiv metoda

Budući da je moderna nauka etički površna jer ne uzima u obzir krajnje posljedice svoje tehničke superiornosti nad drugim saznajnim formama, važno pitanje ja kako se odnositi prema njoj. Jedini filozof nauke koji je imao hrabrosti da formuliše mogući odgovor bio je Paul Fejerabend. U naučnim i filozofskim krugovima Fejerabend se još uvijek smatra kontroverznim, što je blaga forma neslaganja sa njim, dok se u nešto radikalnijoj interpretaciji Fejerabend smatra neprijateljem nauke. Ovdje se uspostavlja veza između Raselovog predviđanja da će mete nauke gladne neograničene moći, na kraju postati i njeni unutrašnji kritičari.

Glavna teza Fejerabendove filozofije je bila da u nauci nema metoda. Tezu je izložio u knjizi Protiv metoda objavljenoj 1975. Ukratko, Fejerabend je smatrao, na osnovu detaljnih istraživanja ideja u fizici, da naučna otkrića predstavljaju individualne kreacije ljudske psihe. Ne postoji jedan univerzalni psihološki način da se dođe do otkrića, nego gotovo neograničeno mnoštvo. Načini dolaska do otkrića uopšte ne moraju biti racionalni. Na primjer, August Kekule je otkrio strukturu benzena poslije sna o mitološkoj zmiji koja jede svoj rep. Fejerabend je zaključio da u nauci, ili preciznije otkrivanju najvažnijih ideja, vlada epistemološka anarhija, u smislu da treba dozvoliti kreativnosti da cvjeta neograničeno, a ne sputavati je metodološkom dogmom. Ovaj stav ga je doveo u sukob sa tezom duboko ukorijenjenom u nauci i filozofiji nauke, da je naučni metod sakrosanktni princip.

Kad se Fejerabendov stav dovede u vezu sa Raselovim pokušajem uvođenja etike u nauku, on postaje mnogu suptilniji. Sve dok nauka kao saznajni metod ostaje u domenu individualnog, ne može biti jedinstvenog metoda za saznavanje. Idiosinkrazije ljudske psihe i njena neograničena kreativnost to ne dozvoljavaju. Ali kad se individualne idiosinkrazije stave u službu kolektiva, ili preciznije dijela kolektiva zainteresovanog za akviziciju moći, nauka se prisilno pretvara u metod za invenciju novih formi moći. Fejerabend je ovo jasno vidio. Zbog toga je predlagao da se nauka treba odvojiti od države, na isti način na koji je to urađeno sa religijom.

Moderna nauka i pored deklarativnog neslaganja sa Fejerabendovim stavom, počinje da se slaže sa njim bez svijesti o tome. Istraživanja mladog sociologa nauke, Ohida Jakuba, bazirana na detaljnoj analizi zaostavštine najznačajnijeg sociologa nauke, Roberta K. Mertona, otkrila su 64 forme naučnih otkrića. Neke od formi slijede regularnosti vezane za sociološke aspekte nauke, kao posljedicu njenog kolektivizma. Međutim, najveći broj formi je posljedica idiosinkrazija ljudske psihe, čime se Fejerabendu po prvi put daje za pravo. Drugim riječima, naučni metod je naknadno nametnuta dogma. Nove ideje nastaju u moru epistemološke anarhije kao sponi između ljudske psihe i inventivnosti. Naravno, Fejerabendu se ne odaje priznanje, kao što naučni mediji nisu odali priznanje Laponcima u kontekstu otkrića zvučnosti Aurore borealis.

Jedini naučnik koji se donekle približio Fejerabendu bio je britanski imunolog i Nobelovac, Ser Piter Medavar. On je kritikovao način na koji se pišu naučni radovi. U svim časopisima matrica naučnog rada je ista: uvod, metodologija, rezultati i diskusija. Ovo je glorifikacija naučnog metoda kroz jedinstvo matrice. Medavar je kritikovao matricu, a preko nje i metod, tvrdeći da takva matrica ne poštuje realnost naučnog procesa, aludirajući na činjenicu da ljudska psiha ne trpi matrice.     

Fejerabend je još uvijek crna ovca nauke. Naučnici i filozofi uglavnom mu ne priznaju originalnost, ali dobro informisani novinari se ne slažu. Tako novinar Džon Horgan, koji je intervjuisao Fejerabenda, mnoge naučnike i filozofe nauke, uključujući Karla Popera i Tomasa Kuna, otkriva Fejerabendov duboko etički pristup u tekstu objavljenom u Scientific Americanu.

Fejerabend nije napadao nauku zato što je vjerovao da je ona manje validna od astrologije ili religije. Potpuno suprotno. On je napadao nauku jer je prepoznao – i bio prestravljen – ogromnom superiornošću nauke u poređenju sa drugim oblicima znanja. Njegove primjedbe nauci bile su moralne i političke, a ne epistemološke. Plašio se da nauka, upravo zbog njene ogromne moći, može postati totalitarna sila koja slama sve svoje rivale.

Struktura nauke

Struktura nauke pogoduje njenoj potencijalnoj transformaciji u totalitarnu silu. Fizika je opšte-prihvaćena fundamentalna nauka. Hemija, biologija i sve primijenjene nauke se izvode iz fizike. Izvedene nauke se onda redukuju u principe koje definiše fizika, putem matematike. Ovakva struktura nauke, koju je naučni i filozofski establišment ugradio u temelje obrazovnog sistema, rađa široki spektar mehanizacije u kome sva živa bića postaju objekti fizike rastavljeni na bazične molekularne elemente. Fizika onda legitimizuje hemiju i biologiju. Priroda se tretira kao velika mehanička fabrika. Moderno čovječanstvo, putem nauke, postaje vlasnik i kontrolor te fabrike. Potrebno je samo detaljnije i dublje redukovati relevantne nauke u fiziku, da bi se razumjeli fabrički principi i mogli koristiti za ljudske svrhe. Preciznije, za svrhe koje vrhovni kontrolori cjelokupnog procesa, ili u Raselovoj interpretaciji menadžeri ludila, smatraju najvažnijim. A najvažnije od svega je bezupitno prihvatanje bazičnih principa nauke.

Ako zađemo dublje u istoriju, otkrićemo izvor iz koga je potekla ova mehanička rijeka – simbol hapšenja prirode i njenog zatvaranja u mehanički zatvor. Teoretski okvir postavio je Frensis Bejkon počevši sa Novum Organum ili Novim metodom, i završivši sa Temporis Partus Masculus ili Maskulizovanim rođenjem vremena. Bejkonov opus koji glorifikuje mehanizaciju prirode usvojila je engleska akademija nauka ili The Royal Society, kao svoju intelektualnu bazu. Ukazom kralja Čarlsa II 1660 godine, The Royal Society postaje državna institucija. Tako se rodila prva Raselova ‘filozofija moći’, ili kolektivna nauka integrisana u strukturu države. Tri i po vijeka kasnije, i poslije masovnog kopiranja engleskog modela od strane gotovo svih država svijeta, posljednji Uneskov izvještaj o globalnoj kolektivnoj nauci, Trka protiv vremena za pametniji razvoj, produbljuje Bejkonovu suštinu. Njegovo ‘maskulizovano’ ili mehaničko vrijeme postaće dio mehanizovane fabrike onda kada to isto vrijeme bude ukroćeno ‘pametnijim razvojem’ – valjda kada se rodi superiorni mehanički um, ili potpuna kontrola fabrike putem AI, što će se prema očekivanjima Bejkonovih sljedbenika širom svijeta desiti za par decenija, ili najkasnije do kraja ovog vijeka (pogledati moj esej AI religija, Nova Galaksija, mart 2020).

Ali, prema istraživanjima teoretskog biologa, Roberta Rozena, opšteprihvaćena  struktura nauke je pogrešna. Njegov argument potkrijepljen solidnom matematikom svodi se na jednostavan zaključak: biologija se ne može redukovati u fiziku. Mi kao živa bića koja uče umjetnost življenja od prirode, moramo prihvatiti činjenicu da se priroda sastoji od živih bića koja su nastala mnogo prije nas – bakterija, arheja, protista, gljivica, biljaka i životinja. Ovi rođaci koji nas čine posjeduju osjećajnost i svijest. Izvor osjećajnosti i svijesti su prve ćelije – bakterije i arheje.

Rozenova elaboracija vodi ka zaključku da je biologija fundamentalna nauka, a ne fizika. Naše neposredno okruženje – vazduh koji udišemo i hrana koju jedemo – stvorili su naši biološki preci. Model strukture nauke brižljivo građen prethodna četiri vijeka na temeljima fizike pobrkao je hijerarhiju prirodnog poretka. Opravdanje za rekonstrukciju strukture nauke sadržano je u sljedećem pitanju. Šta nam vrijedi fizikalistička Teorija svega koja objašnjava mehaniku neživog kosmosa, ako ne razumijemo biološki kosmos koji nam omogućuje da postojimo? Primarni zadatak nauke je razumijevanje biološkog kosmosa, kroz neophodnu dekonstrukciju antropocentrizma, prije nego što se upustimo u razmišljanje o finalnim teorijama fizike.

Promjena strukture nauke samo je povratak u prvobitno stanje nauke koje su poznavale urođeničke kulture. Za njih je razumijevanje biološkog kosmosa bilo preduslov za etičko življenje kroz poštovanje prirodnih ‘odnosa i odgovornosti’. UNA ne glorifikuje antropocentrizam nego traži optimalno mjesto za ljudsku nit u mreži života. Dogmatska etika moderne nauke odbranom svoga metoda priprema podlogu za samouništenje. Takva etika logički je inferiorna u poređenju sa UNA etikom. Ideja da čovjek može postati božanstvo, ili Homo Deus – samozvani gospodar nad prirodom – proizvod je iste ideologije koja je stvorila i promoviše Raselovo ludilo.

Da li će se promjene u strukturi i etici nauke desiti, ostaje da vidimo. 

Informatika kao kontrola

Dok čekamo na razrješenje etičke dihotomije, probajmo definisati suštinu problema. A suština je princip koji modernoj nauci dozvoljava promociju bezupitnog prihvatanje njene validnosti. Taj princip ima saveznika u informatičkoj teoriji – ultimativnoj redukciji svega materijalnog u jednostavni digitalni kod – koja legitimizuje vještačku inteligenciju ili AI, i daje joj punu slobodu da oblikuje budućnost čovječanstva.

Prema radikalnoj interpretaciji informatičke teorije, ljudska realnost sve više liči na infosferu – skup informacionih i komunikacionih tehnologija – kojom dominira digitalna informacija. Digitalna informacija je nedvosmislena poruka koja se sastoji od niza cifara 0 i 1. Poruka je toliko precizna da primaocima poruke uopšte nije potrebno tumačenje te poruke. U procesu slanja i primanja poruke dominira sintaksa ili informatička struktura koja sama nosi svoju poruku. Semantika, ili tumačenje poruke, u digitalnom je kontekstu suvišna. Ovakva interpretacija informacije perfektna je za mašine kao primaoce informacije. Njihovo primanje informacija je pasivno – mašine su elektronski čitači onih poruka za koje su programirane.

Problem nastaje kada se principi informatičke teorije počnu miješati sa biologijom. Informacija je važan segment realnosti za sve organizme, od bakterija do ljudi. Ali informacija u živom svijetu nije digitalna nego je mnogo bliža analognoj formi. Biološka informcija je neprecizna; ona je više-smislena – može se tumačiti na više načina. U živom svijetu dominira semantika, dok je sintaksa manje važna. Gregori Bejtson, jedan od pionira kibernetike, biološku informaciju je nazvao ‘razlikom koja pravi razliku’. Evo kako Bejtson opisuje višeznačnost biološke informacije.

Kada mladić kaže djevojci “Volim te”, on koristi riječi da prenese ono što se uvjerljivije prenosi tonom njegovog glasa i njegovim pokretima; a djevojka će, ako ima imalo razuma, više paziti na te prateće znakove nego na riječi.

Kada bi djevojke vjerovale svakoj verbalnoj informaciji koja se sastoji od poruke ‘Volim te’, bez provjere cijelog spektra pratećih nejezičkih informacija, ljubavni život, čiji je krajnji cilj prokreacija, postao bi informatički i emotivni haos.

Organizmi, za razliku od mašina, uživaju u informacionoj slobodi. Višeznačnost biološke informacije je uslov za kreativnost. Ne samo ljudsku naučnu ili umjetničku kreativnost, nego i kreativnost prirode koja se ispoljava konstantnim nastajanjem novih i nepredvidivih formi života. Zato je apsurdno tumačenje nekih AI entuzijasta da je budućnost umjetnosti digitalna – umjetnost će stvarati AI algoritmi. Neki eksperti tvrde da su algoritmi za umjetnost već prošli tzv. Tjuringov test. Alan Tjuring razvio je test za procjenu mašinske inteligencije tako da ljudski isljednik postavlja pitanja dvojici sagovornika koje ne vidi, a jedan od sagovornika je mašina ili kompjuter. Isljednik njihove odgovore prima u formi pisanog teksta. Mašina prolazi Tjuringov test onog momenta kada isljednik nije u stanju da zaključi da li je odgovor koji je dobio dala mašina ili čovjek.

Ali u kontekstu višeznačnosti Bejtsonove biološke informacije, Tjuringov test je besmislen. On se fokusira na uski informacioni spektar koji ne reprezentuje informacionu slobodu datu svim živim bićima kroz njihovo postojanje. Zato su tvrdnje AI eksperata da su algoritmi za umjetnost prošli Tjuringov test, logički inkoherentne jer ignorišu kompleksnost biološke informacije. Tvrdnje uticajnih futurista da će mašine jednog dana postati svjesne i tako ‘oživjeti’ pate od iste logičke inkoherencije, kao što sam pisao u eseju AI religija (Nova Galaksija, Mart 2020).

Iako su neki naučnici i filozofi svjesni dubine epistemoloških i etičkih izazova masovne digitalizacije – uključujući digitalizaciju vezanu za Industry 4.0, ili četvrtu tehnološku revoluciju – zabrinjava gotovo potpuni nedostatak kritičke evaluacije ovih izazova na način koji su opisali Bertrand Rasel, Paul Fejerabend i Robert Rozen. Taj nedostatak se pravda superiornošću strukture nauke. Fizika je ‘vlasnik’ informatike kao važne naučne discipline. Biologija je u takvoj hijerarahiji sekundarna i nema istu moć kao fizika. Zato se svaki pokušaj reinterpretacije informatike u svjetlu biologije odbacuje.

Nedostatak kritičke evaluacije otvara put za distopijsku budućnost u kojoj će ljudi neminovno biti podvrgnuti totalitarnom eksperimentu odricanja od svoje prirode, da bi zadovoljili principe filozofija moći i Raselovog ludila. AI i digitalna infosfera su perfektne alatke za taj cilj – transformacija ljudi u biološke mašine da bi se bezupitno prihvatila validnost moderne nauke. Filozofi koji biologiju uopšte ne poznaju, poput oksfordskih profesora Nika Bostroma i Lucijana Floridija, legitimizuju poziciju AI kao proizvoda fizike. Time daju ekspertski blagoslov rađanju nauke kao totalitarne sile u rukama površnih ideloga, od milijardera Bila Gejtsa i Ilona Maska do armije svjetskih političara.

Ali ključni princip biologije je da organizmi nisu i nikada ne mogu postati mašine, kao što ni mašine nikada ne mogu ‘oživjeti’. Završimo esej skicom jednog distopijskog scenarija, koji nas vraća metafori istorije Valtera Benjamina (slika 1). Skica nije fikcija jer se prva epizoda digitalizacije u planiranom serijalu masovnih digitalizacija već dogodila.

Obrisi digitalnog Alkatraza

Kada u metafori anđela istorije oluju iz raja, ili progres, zamijenimo kolektivnom naukom (Slika 1), možemo otići korak dalje u metaforici da bismo pronašli odgovarajući model raja. Uslove za model bez naročitih problema zadovoljava Silicijumska dolina. Omiljeni hobi žitelja doline je kako se igrati Boga. S obzirom da je takva igra utopija, vjetar koji iz raja Silicijumske doline duva prema anđelu istorije – uragan AI inovacija – je lažan. Radi se o psihološkom triku na koji je obrazovani dio čovječanstva nasjeo i sada svojim autoritetom ubjeđuje milione i milijarde manje obrazovanih ljudi u sumnjivi scenario da će mašine, ili AI algoritmi, uskoro postati (a) inteligentniji od ljudi, (b) svjesni i (c) tako inicirati vještački život kojim će dominirati AI.

Dobra ilustracija apsurdnosti ovog scenarija je medijska halabuku oko ChatGPT, najnovijeg AI algoritma koji su entuzijasti proglasili najboljim botom ikada konstruisanom, i reakcija rokera, Nika Kejva. Nakon što je ChatGPT napisao pjesmu imitirajući Nika Kejva, roker je ovaj proces okarakterisao kao antihumanističku besmislicu: ‘Uz svu ljubav i poštovanje ovog svijeta, ova pjesma je sranje, groteskno ismijavanje onoga što znači biti čovek, i, eto, ne volim je mnogo.’

Sumnjivi AI scenario rezultat je dubokog nerazumijevanja živog svijeta. Mašine i organizmi pripadaju različitim kategorijama logike. Niko razuman – mislim na države kao nepristrasne kontrolore – ne bi izdao licencu za promovisanje tako besmislenog scenarija. Ali, AI entuzijasti iskoristili su još jedan trik. Isposlovali su da se Silicijumska dolina, i njeni ekvivalenti svugdje u svijetu, izuzmu iz državne regulative i dozvoli im se kreativna sloboda pod izgovorom da je to u službi nauke. Tako vjetar iz raja duva bez ikakvih ograničenja. Uz to, postao je omiljena atrakcija političara, tehnokrata i milijardera na njihovim godišnjim skupovima od Davosa do drugih egzotičnih lokacija zaobilazeći demokratski proces. A čovječnstvo je bez formalne demokratske dozvole – dakle na prevaru – transformisano u  eksperimentalni objekat koji čeka na sljedeći ‘poklon’ iz raja, jer vjeruje autoritetu nauke.

Najnoviji poklon iz raja je digitalni novac. Već nekoliko godina iz Silicijumske doline i njenih ekvivalenata širom svijeta do novinara dopiru glasovi o dolasku ovog poklona zamišljenog po biološkim principima. Stvoriće se nova ‘platežna ekologija’ u kojoj će novac imati formu digitalnih valuta. Formalno ime digitalnog novca je CBDC ili Central Bank Digital Currency. Na prvi pogled digitalni novac zvuči kao dobra tehnološka inovacija. Sve transakcije će se obavljati ultra-brzo i efikasno. Globalna ekonomija postaće džinovski digitalni supermarket u kome ćete pokretom prsta na vašem pametnom telefonu moći da kupite sve što se može kupiti. Na ovaj način razmišljaju EU planeri, koji koriste model već postojećeg globalnog supermarketa, Amazon.com, Džefa Bezosa, da bi testirali digitalni euro. Slične testove već obavljaju, ili su obavile, zemlje kao što su Kina, Rusija, SAD, Iran, Turska… U nekim zemljama CBDC je već uveden. Na primjer, u Nigeriji i nekim karipskim zemljama. Ekonomisti pod uticajem vjetra iz raja utrkuju se da izmisle prednosti digitalne valute, od suzbijanja inflacije do ko zna čega sve ne.

Ali iza idealizovane fasade krije se digitalni Alkatraz. Centralne banke koje izdaju digitalne valute, najednom postaju direktori nacionalnih alkatraza, sa stepenom moći koji ni jedan tiranin u istoriji nikada nije imao. Preko digitalnog novca kontrolisaće se svaki kutak života. Centralne banke postaju vlasnici svega što vi kao pojedinci posjedujete. Digitalno ropstvo je forma koncentracionog logora pred kojim iskustva logora 20. vijeka blijede. Robija više nije prisilna nego dobrovoljna kategorija. Postaje jasniji i naslov Uneskovog izvještaja ‘traka sa vremenom’ u službi Bejkonove mehanizacije vremena. Centralne banke postaće vlasnici vremena koje vama stoji na raspolaganju. Otvara se i jednostavna mogućnost kontrole ‘unutrašnjih neprijatelja’, kakav je bio Paul Fejerabend. U digitalnim alkatrazima budući fejerabendi kažnjavaće se novom vrstom okrutne samice – blokadom njihovog novca i vremena. Šta nas još čeka u digitalnim alkatrazima i kako im se oduprijeti možete saznati od nekolicine hrabrih mladića i djevojaka koji su počeli da pišu kritičke eseje i snimaju filmove o egzistencijalnom problemu u koji nas gura zloupotreba nauke.

Nauka kao razumna forma saznavanja mora biti kritična prema samoj sebi. Samokritika je brana ideologizaciji nauke i njenoj transformaciji u totalitarnu silu. Za Paula Fejerabenda ta je brana bio otpor dogmatizmu naučnog metoda. Za autohtone kulture i njihovu verziju nauke ili UNA, ta brana bio je otpor antropocentrizmu. Za Bertranda Rasela ta brana bila je ‘zdrava filozofija’. Za moderno čovječanstvo ta brana može biti bolje razumijevanje strukture nauke. Da bismo bolje razumjeli sve ono što moderna nauka od nas traži da razumijemo, od atoma, molekula i ćelija do galaksija i kosmosa, moramo, prije svega, razumjeti principe života koji je stvorio i nas i našu nauku. Fizika kao temelj nauke fizikalizuje principe života i legitimizuje mehanizaciju svega jer je to ključni princip fizike. Iz mehanizacije rađa se nauka kao totalitarna ideologija. A biologija i život nisu mehanika.

Horhe Luis Borhes, Iz serije predavanja Ovaj zanat stiha, Harvard Univerzitet, 1967.

Snaga poetskog izraza ponekad nas iznenadi, pa čak i zbuni, neočekivanom originalnošću. Desi se da neka pjesma odrazi suštinu života na potpuno nov način nepoznat njenom autoru. Ovaj paradoks zapazio je Horhe Luis Borhes kada je suprotstavio sebe nezavisnosti vlastite poezije i zaključio da je nemoćan pred ovim izazovom: poezija ima svoj život.

Borhesa sam se sjetio na vrhuncu pandemijske samoće, slušajući Rada Šerbedžiju kako recituje Pobratimstvo lica u svemiru Tina Ujevića. Otkrio sam da Tinovo Pobratimstvo živi svoj borhesovski život. Sve što sam htio da kažem u knjizi Biocivilisations: A New Look at the Science of Life, (Chelsea Green Publishing, 2023; The White River Junction, Vermont USA & London UK) oslanjajući se na moderne naučne dokaze, od bakterijskih i insektskih gradova, preko podzemnog interneta što ga stvaraju šume, do različitih formi biogene umjetnosti i mikropskih razgovora koji odjekuju planetom – civilizacijska dostignuća mnogo starija i originalnija od ljudskih – Tin Ujević je slutio decenijama prije moderne nauke. Njegovu suptilnu poetsku slutnju možemo otkriti ako pretpostavimo da Pobratimstvo nije samo oda bratstvu među ljudima, nego i oda povezanosti svih bioloških vrsta i svemira. Tada Pobratimstvo postaje čudesno moćan poetski dragulj što nas još čudesnije spaja sa našom planetarnom braćom i sestrama, i traži nas u svemiru na duboko originalan način.

Ovo je posveta poetskom dragulju Tina Ujevića. Svaka strofa Pobratimstva, od ukupno osam, reflektuje jedan segment onoga što sam imao na umu dok sam pisao Biocivilizacije. Zato ovaj esej ima osam dijelova. Svaki započinje strofom iz Pobratimstva po hronološkom redu, kao u pjesmi. Čitaocu ili čitateljki preporučujem da napravi pauzu i pročita Pobratimstvo, ili još bolje, pogleda nadahnutu Šerbedžijinu interpretaciju, pa onda nastavi čitanje eseja.

Biocivilizacije

Ne boj se! nisi sam! Ima i drugih nego ti

koji nepoznati od tebe žive tvojim životom.

I ono što ti bje, ču i što sni

gori u njima istim žarom, ljepotom i čistotom.

Gdje su svi?, pitao se u ime naučno-obrazovanog čovječanstva fizičar Enriko Fermi pedestih godina prošlog vijeka. Njegovo ‘svi’ odnosilo se na vanzemaljske civilizacije; preciznije, kopije ljudske civilizacije u svemiru. Naučni modeli pokazuju da kosmos mora sadržavati našu braću ili sestre po pameti, ali njih misteriozno nema na ekranima naših instrumenata za detekciju. Cijela armija naučnika, slijedeći Fermija, još uvijek bezuspješno traga. Njihov usamljenički krik odjekuje kosmosom izazivajući egzistencijalnu zebnju kod sljedbenika, kao na Munkovim ikoničnim slikama.

Ali šta ako naučnici pretjeruju? Da li je egzistencijalna zebnja lažna?  Možda su naučnici negdje pogriješili u svojim modelima, pa sada projektuju apsurdnu astrobiološku sliku kojom dominira Homo sapiens ili njegove (upitne) inkarnacije – Antropocen, Homo deus, Mašinocen – sve hvalospjevi novom gospodaru planete i kosmosa. Ubacimo prvu strofu iz Pobratimstva u astrobiološku kakofoniju moderne nauke. Kako smirujuće i otrežnjujuće zvuče riječi ‘Ne boj se! nisi sam! Ima i drugih nego ti koji nepoznati od tebe žive tvojim životom.’ Moderna biologija, ali ne ona glavnog toka – nova nauka o živom svijetu koju sam opisao u Biocivilizacijama – slaže se sa Tinovom vizijom. Daleko od toga da smo sami. ‘Drugi nego ti’ i ‘nepoznati od tebe žive tvojim životom’ beskrajno dugo – više od 99.99% vremena prije nego ‘što ti bje, ču i što sni’. U Biocivilizacijama sam pokazao da jezici, tehnologije, nauka, umjetnost, inženjerstvo, medicina i drugi oblici civilizovanog ponašanja koje mi moderni ljudi pripisujemo isključivo sebi, postoje stotinama miliona i milijardama godina u biocivilizacijama bakterija, protista, gljivica, biljaka i životinja. Ove drevne biocivilizacije ‘gore u njima istim žarom ljepotom i čistotom’, kao što naša gori u nama.

Koja od drevnih biocivilizacija može dosegnuti u kosmos? Ovo je pitanje koje bi moderna nauka mogla postaviti jednog dana, kada ispravi samu sebe time što će konačno priznati da čovjek nije odabrana vrsta, nego tek jedna, i jednaka drugima, u mreži života satkanoj od miliona niti ili vrsta. Ali, takvo pitanje bilo bi pogrešno. Zašto? Pa zato što je Pobratimstvo kosmička pojava – pobratimstvo virusa, bakterija, arheja, protista, gljivica, biljaka i životinja sa kosmosom. Mi smo jedva primjetni na ovom spisku, kao sitni segment u carstvu životinja, jer trajemo beznačajno kratko u kosmičkoj projekciji vremena. Ovo znači da je i naš kosmički dom beznačajan. Zemlja je jedva vidljiva ‘blijeda plava mrlja’ na džinovskom platnu kosmosa. S obzirom da planeta sličnih Zemlji ima bezbroj, i da mikropske forme života kao što su bakterije, mogu živjeti na mnogo lokacija u kosmosu, za razliku od nas, moramo postaviti pitanje vlastitoj oholosti: da li smo sigurni da je naša planeta jedinstveni izvor iz koga se život širi u kosmos? U skladu sa naslovom Tinovog poetskog dragulja, ali i sa teorijom panspermije (vidjeti Novi humanizam), možemo zaključiti da je kosmos mnogo vjerovatniji izvor života od Zemlje, a mi kao vrsta, tek efemerna misao u sveobuhvatnom umu kosmosa (vidjeti Kosmički um).

Novi humanizam

Ne gordi se! Tvoje misli nisu samo tvoje! One u drugima žive.

Mi smo svi prešli iste putove u mraku,

Mi smo svi jednako lutali u znaku

traženja, i svima jednako se dive.

Moto istinskog humanizma mora biti ‘Ne gordi se!’ da bi ukrotio aroganciju Homo sapiensa, biološke vrste koja postoji tek maleni fragment vremena, a sebe smatra gospodarom planete i kosmosa. Naš naivni humanizam zaboravlja da smo mi istinsko pobratimstvo lica u svemiru – naša tijela i naši umovi su konglomerati virusa, bakterija, arheja i protista. Biološki konglomerati u kojima ‘Tvoje misli nisu samo tvoje! One u drugima žive’. U Biocivilizacijama sam ovu istinu ilustrovao podacima da najmanje 8% ljudskog genoma tvore DNK sekvence koje su nekada pripadale virusima. Dalje, ljudski genom je 38% bakterijski, 28% protistički, a tek 16% životinjski. U genomu naziremo istinsko pobratimstvo među vrstama. Posljednji naučni podaci nedvosmisleno pokazuju da DNK sekvence slobodno putuju svemirom, i bombarduju Zemlju posredstvom kometa, asteroida i meteorita. Moj prijatelj, Čandra Vikramasinge je zajedno sa genijalnim Fredom Hojlom razvio modernu teoriju panspermije – kosmos vrvi od virusa i bakterija. 

Naše evoluciono putovanje – ‘Mi smo svi prešli iste putove u mraku’ – trajalo je kroz braću i sestre koji nas čine, milijardama godina. I drugi naša braća i sestre, biljke i životinje, su ‘jednako lutali u znaku traženja’ ali značajno kraće od nas. Naš evolucioni mrak bio je najduži. Zbog toga, ne smijemo se gorditi jer neopravdana gordost znak je arogancije. Kosmičke ‘misli’ koncentrovane u planetarnoj biosferi, poznatoj kao Gaja, ‘svima jednako se dive’. Žena koja je zajedno sa Džejmsom Lovlokom odgovorna za Gaja hipotezu, Lin Margulis, je bila poetski nadahnuta kada je rekla ‘Ne možemo se izliječiti od naših virusa kao što se ne možemo osloboditi prednjih režnjeva našeg mozga: mi smo naši virusi.’ Njena omiljena pjesnikinja bila je Emili Dikinson.

U skladu sa motom novog humanizma, Ne gordi se!, u Biocivilizacijama sam predložio da biologija glavnog toka, kojom dominira princip neodarvinizma poznat kao opstanak najjačih, mora ispraviti samu sebe, uvažavanjem lamarkističkog principa koegzistencije – ili istinskog pobratimstva vrsta.

Simbioza

Sa svakim nešto dijeliš, i više vas ste isti.

I pamti da je tako od prastarih vremena.

I svi se ponavljamo, i veliki i čisti,

Kao djeca što ne znaju još ni svojih imena.

Simbioza ili sinonim pobratimstva – ‘Sa svakim nešto dijeliš, i više vas ste isti’ – jedan je od četiri biocivilizacijska principa. Lin Margulis, ne znajući za Tina Ujevića, borhesovski se slagala sa Tinovom vizijom tako što je dokazala teoriju endosimbioze osporavanu duže od vijeka prije nje. Svi organizmi iznad bakterija i arheja su kompozitni organizmi, himere ili mozaici jednoćelijskih prethodnika koji sada ‘u drugima žive’. U našim ćelijama žive bakterije (mitohondrije) koje proizvode energiju neophodnu da se krećemo ili dišemo. U biljnim ćelijama žive fotosintetske bakterije koje ‘jedu sunce’ i tako proizvode kiseonik bez koga nema života. Razvoj našeg mozga nije moguć bez bakterija iz ljudskog mikrobioma. Mi ne možemo misliti bez bakterija. 

To ‘je tako od prastarih vremena’. Margulis je pokazala da simbiotska dioba životnih resursa traje najmanje dvije milijarde godina, od momenta kada su bakterije i arheje inicirale pobratimstvo kao jedan od glavnih principa života udruživanjem u novu eukariotsku ćeliju, osnovni konstituent svih biljaka i životinja. Naša tijela su kompleksna bratstva mikroba. Lamarkistička ideja koegzistencije i koevolucije bioloških vrsta još uvijek je strana biologiji glavnog toka, iako je ideja endosimbioze ušla u udžbenike.

Simbioza je vezana za još jedan biocivilizacijski princip, evolucionu rijeku života koja teče u simbiotskim ciklusima, tako da ‘svi se ponavljamo, i veliki i čisti’. Tinovo ‘veliki i čisti’ odnosi se na nas. Veliki smo jer nas čini nepregledno mnoštvo nevidljivih biogenih fragmenata: virusa, bakterija, arheja i njihovih fuzija, koje se ponavljaju u različitim kombinacijama milionima i milijardama godina. Ljudsko tijelo je konglomerat 37 hiljada milijardi eukariotskih ćelija i 400 hiljada milijardi mikroorganizama koji tvore naš mikrobiom. Čisti smo jer smo u istinskom smislu evoluciona novorođenčad koja ‘ne znaju još ni svojih imena’. Živimo tek nekoliko trenutaka evolucionog vremena, i igramo se igara u kojima smo mi i naše mehaničke igračke glavni junaci u infantilnoj bajci – Antropocen, Homo deus, Mašinocen. Ali ova igra bliži se kraju. Dolazi vrijeme našeg odrastanja u drami evolucije. Rijeka života, sa nama ili bez nas, neizvjesna je. Svijest o neizvjesnoti nikako nije hendikep, niti je treba razumjeti kao fatalizam. Ukoliko smo dovoljno hrabri, svijest o neizvjesnosti postaje izazov koji treba prihvatiti da bismo ostvarili naše biološke potencijale. Naivna imena iz naše dječije bajke će, nadajmo se, jednog dana služiti kao znak naše zrelosti.

Kolektivno nesvjesno

I snagu nam, i grijeh drugi s nama dijele,

i sni su naši sami iz zajedničkog vrela.

I hrana nam je duše iz naše opće zdjele,

i sebični je pečat jedan nasred čela.

Mi nismo samo fizičko nego i psihološko Pobratimstvo lica u svemiru, jer ‘I snagu nam, i grijeh drugi s nama dijele, i sni su naši sami iz zajedničkog vrela’. Dokaz za ovu tvrdnju je dobro poznata Jungova analiza ljudske psihe. Prema Karlu Gustavu Jungu ljudska psiha je kulminacija višeslojnosti koja počinje sa ‘centralnom vatrom’. Psihološka višeslojnost, ili Jungovo kolektivno nesvjesno, izražena je kroz njegov ‘vulkanski dijagram’ iz 1925. (Slika 1).  Centralna vatra na dijagramu je život kao sastavni dio kosmosa (Slika 1. H). Onda slijede novi slojevi, od naših životinjskih predaka (Slika 1. G), preko naših homininskih predaka (Slika 1. F), pa sve do modernih zajednica (Evropa, nacija, klan, porodica) (Slika 1. E, D, C, B). Mi kao pojedinci (Slika 1. A) crpimo psihološko iskustvo iz ovog vulkana jer ‘I hrana nam je duše iz naše opće zdjele’.

Slika 1. Vulkanski dijagram Karla Gustava Junga. Zbirka predavanja iz 1925.: C. G. Jung, Analytical psychology. Princeton University Press (July 9, 1991).

Vrijedi podsjetiti se kako je Jung otkrio ‘opću zdjelu’ ili kolektivno nesvjesno. Jedan šizofreni pacijent je ispričao interesantnu priču za koju je Jung saznao od svog asistenta. Priča potiče iz 1906. Pacijent je bio ubijeđen da sunce posjeduje falus koji onda proizvodi vjetar. Sunce ne samo da stvara svjetlosnu energiju nego i animira atmosferu. Priča bi bila samo još jedna u nizu psiholoških distorzija, da Jung nije 1910. pročitao tek prevedeni tekst magijskih papirusa iz Grčko-rimskog Egipta. Zapanjila ga je podudarnost vizija. U papirusu piše da je porijeklo vjetra tuba ili pipa koja visi sa sunca. S obzirom da je prevod bio tek objavljen, Jung je zaključio da pacijent nikako nije mogao doći u kontakt sa tekstom, nego je pacijentova vizija proizvod halucinacija koje dolaze iz ‘opće zdjele’ – vrela psiholoških iskustava koja se ponavljaju u nama kao ciklusi iz Jungovog kosmičkog vulkana.

U Biocivilizacijama sam razvio tezu da naši psihološki preci nisu samo životinje. Nove studije pokazuju da razvoj našeg mozga zavisi od ljudskog mikrobioma čiji su glavni konstituent bakterije. Iz ovoga slijedi da je Jungova ‘centralna vatra’ cijela biosfera, s obzirom da su bakterije ‘osnivači’ biosfere i da se ponavljaju u svim slojevima biosfere – protistima, gljivicama, biljkama i životinjama. Ova opservacija otvara interesantno pitanje: kako povezati ‘centralnu vatru’ sa kosmosom i konačno našim mozgom. Odgovor nude dvojica italijanskih istraživača. U nedavnoj studiji pokazali su da je struktura kosmičke mreže galaksija (cosmic web) zapanjujuće slična strukturi neuronske mreže našeg mozga (Slika 2).

Slika 2. Poređenje simulirane kosmičke mreže galaksija (cosmic web) i mikroskopskih uzoraka malog (cerebellum) i velikog (cortex) mozga.  Poređenje je izvedeno matematičkim postupkom analize mreža koji otkriva stepen podudarnosti preko odgovarajućih koeficijenata (clustering coefficient) i stepena centralnosti (degree of centrality). F. Vazza and A. Feletti, The quantitative comparison between the neuronal network and the cosmic web. Frontiers in Physics, 2020. 8:525731. doi: 10.3389/fphy.2020.525731. Creative Commons Attribution License (CC BY).

U stratigrafiji Jungovog vulkanskog dijagrama tako dolazimo na njegov vrh, ‘sebični pečat nasred čela’ ili svjesno Ja (Slika 1. A). Mi smo psihološki konglomerati vezani za kosmos pupčanom vrpcom bakterija, a ipak ostajemo svoji. Naš biološki potencijal leži u mogućnosti boljeg razumijevanja svijeta – kosmičkog odrastanja i prevazilaženja početne faze razvoja. Ovo sazrijevanje Jung je poredio sa mentalnom alhemijom.

Relativizam

Stojimo čovjek protiv čovjeka, u znanju

da svi smo bolji, međusobni, svi skupa tmuša,

a naša krv, i poraz svih nas, u klanju,

opet je samo jedna historija duša.

Protagora je zapamćen po maksimi ‘čovjek je mjera svih stvari’. U svjetlu Jungovog vulkanskog dijagrama i Tinove ‘opće zdjele’, Protagorina maksima postaje duboko relativistička. Mi možemo biti mjera svih stvari, ali samo ograničena mjera, i to pod uslovom da razumijemo vlastito fizičko i psihološko porijeklo. Djeca smo kosmosa i biosfere i čeka nas odrastanje. Moramo se osloboditi iluzija da smo superiorna kosmička bića, polubožanstva koja će jednog dana kontrolisati planetu, solarni sistem, galaksiju i šire, i prihvatiti realnost naše rascijepljene prirode jer ‘stojimo čovjek protiv čovjeka, u znanju da svi smo bolji, međusobni, svi skupa tmuša’.

Dok nezrele oči vide samo ispred sebe, sa Jungovog vrha vulkana (Slika 1 A), i iz te perspektive projektuju naivnu sliku Homo deusa i Antropocena, realnost slojeva koji nas određuju (slojevi B – H; Slika 1) postaje vidljiva tek kad pređemo u sljedeću fazu razvoja i otkrijemo retrovizor koji vjerno reflektuje našu prošlost kao odrednicu budućnosti. O ovome je pisao E. O. Vilson u knjigama o ljudskoj prirodi. Prema Vilsonu svaka ljudska zajednica je sukob altruizma i sebičnosti: pola svetac, pola grešnik. Danas svjedočimo Vilsonovu viziju, kombinovanu sa Jungovom, prema kojoj uzroci globalnog sukoba – ‘a naša krv [je] poraz svih nas u klanju’ – postaju suprotstavljeni fragmenti našeg biološkog naslijeđa koje uporno ignorišemo, a to naslijeđe nas navodi da budemo ‘svi skupa tmuša’.

Zato je prihvatanje realnosti – ‘poraz svih nas … opet je samo jedna historija duša’ – sastavni dio odrastanja. Upoznavanjem sebe upoznajemo i vlastito porijeklo, ali i svijet koji određuje takvo porijeklo i naše mjesto u svijetu. U Biocivilizacijama sam predočio jednostavnu istinu: mi smo efemerna supstanca kosmosa koja nije prošla prag evolucione dugotrajnosti svojstvene našoj starijoj braći: bakterijama, arhejama, protistima, biljkama, insektima, pticama, ribama… Za razliku od njih mi smo tu tek trenutak evolucionog vremena. Prosta računica otkriva da smo bliži evolucionoj grešci – ‘samo jedna historija duša’ – nego viziji samoproglašenog gospodara planete.

Jednakost

Strašno je ovo reći u uho oholosti,

no vrlo srećno za očajničku sreću,

da svi smo isti u zloći i radosti,

i da nam breme kobi počiva na pleću.

U odrastanju moramo se ugledati na stariju i iskusniju braću iako ih naš naivni humanizam smatra inferiornim organizmima. Neki uticajni biolozi, kao što je bio Ernst Majr, bakterije su smatrali glupim. Većina botaničara protivi se idejama rijetkih kolega da su biljke inteligentne. Biocivilizacije su izazov za antropocentričnu sliku svijeta. Centralno mjesto u Biocivlizacijama zauzimaju šest poglavlja naslovljenih, Komunikatori, Inženjeri, Naučnici, Doktori, Umjetnici i Farmeri – sve civilizacijska dostignuća u svijetu bez Homo sapiensa. Zaista ‘strašno je ovo reći u uho oholosti’: naš jezik, naše inženjerske i naučne vještine, naša medicina, umjetnost i poljoprivreda samo su evoluciona otkrivanja tople vode.

Ali, s druge strane, svijest da je sve otkriveno mnogo prije nas, može biti ‘vrlo srećna za očajničku sreću’ ako nam pomogne u vjerodostojnijoj projekciji budućnosti. A ta budućnost je jasna: ‘svi smo isti u zloći i radosti’. Umiranje i rađanje su dio evolucije. Svakoj biološkoj vrsti ‘breme kobi počiva na pleću’, sa jednim izuzetkom. Vrste dolaze i prolaze, samo su bakterije vječne.

Jednakost vrsta pred bremenom evolucione kobi ne može se nadmudriti antropocentrizmom. Stvari stoje dijametralno suprotno. Breme evolucione kobi ne možemo izbjeći ni mi, ni druge vrste. Tu tešku kob možemo samo privremeno olakšati. Ali, olakšanje se ne može desiti bez odrastanja kome je antropocentrizam prepreka.  

Živi kosmos

Ja sam u nekom tamo neznancu, i na zvijezdi

dalekoj, raspreden, a ovdje u jednoj niti,

u cvijetu ugaslom, razbit u svijetu što jezdi,

pa kad ću ipak biti tamo u mojoj biti?

Artur Nort Vajthed, matematičar i filozof, smatrao je da je kosmos živ. Za njega su i atomi bili živa bića. Djelimičnu potvrdu Vajthedove teze nalazimo na Slici 2. I živa i neživa materija dijele neke crte kompleksnosti. Ali granica između njih ostaje. Atomi vodonika su isti i na Zemlji i na Marsu, ali na svijetu ne postoje dva ista živa bića.

Istinska osobina živog – jedan od četiri biocivilizacijska principa – je agencija. Svaki organizam, od bakterije do čovjeka je nezavisni agent rođen u procesu autopoeze ili samostvaranja – ‘ja sam tamo u nekom neznancu, i na zvijezdi dalekoj, raspreden’. Ovaj neznanac, ili bolje reći neznanci, su simbionti koji nas čine. I oni, kao i mi, potiču iz zvijezda. Hemijski elementi se proizvode u užarenim zvjezdanim utrobama, u procesu fuzije. Kada zvijezde umiru elementi se preko zvjezdanih eksplozija rasijavaju po kosmosu. Kosmičko predenje je rađanje života i njegovo stalno usložnjavanje u kreativnom procesu koji nikada nećemo razumjeti. Kao što umjetnici ne znaju sljedeći korak u kreativnom aktu, tako ni biosfera ne može znati svoj sljedeći proizvod. U sveobuhvatnom umu biosfere, mi, ali i sva druga živa bića, osim možda bakterija (i virusa kao neživih pomoćnika), samo su efemerne misli ‘razbite u svijetu što jezdi’.

Te efemerne misli, nekako dosegnu prag rođenja – nezavisnost u procesu otkrivanja svijeta i učenja o njemu – i postaju ‘jedna nit’, koja bljesne nakratko, ugasi se ‘u cvijetu’ i razbije u zvjezdane konstituente ‘u svijetu što jezdi’. I svima nam preostaje traženje smisla u tom neuhvatljivom svijetu što se konstantno mijenja ili teži svojoj sljedećoj fazi.

Zato je pitanje ‘pa kad ću ipak biti tamo u mojoj biti?’ pitanje svih pitanja. Niko ne zna pouzdan odgovor. Ali ako se oslonimo na biocivilizacijske principe neki odgovor ipak možemo naslutiti. U tom kratkotrajnom bljesku života izgubljenom u beskrajnom pejzažu vječnosti imamo šansu da se sa vječnošću povežemo. Neke efemerne misli – ili pojedinci sazreli u procesu jungovske individuacije – se istinski integrišu u rijeku života što je potekla prije četiri milijarde godina i sa njome nastavljaju da teku u budućnost. Ovo je maestralno objasnio Borhes kroz koncept knjige kao mrtvog objekta ili skupa mrtvih simbola, koji se u kontaktu sa pravim čitaocem najednom preobražava u poeziju – svijet mrtvih pjesnika, kao što je Tinov svijet, oživljava u novom svjetlu. Zamislimo da je knjiga, ona univerzalna, zapis Tinove niti, ili kratkotrajni bljesak života – potpuno je nevažno da li ljudskog, bakterijskog, insektskog ili biljnog. Na univerzalnom jeziku biosemiotike svaki ovaj zapis ostaje trajno pohranjeni u rijeci života i otvoren za kontakt sa novim i starim ‘čitaocima’. Život tako postaje univerzalna poezija kao bezvremeni jezik biocivilizacije.       

Um

Ja sam ipak ja, svojeglav i onda kad me nema,

ja sam šiljak s vrha žrtvovan u masi;

o vasiono! Ja živim i umirem u svjema;

ja bezimeno ustrajem u braći.

Posljednji biocivilizacijski princip, što ujedinjuje prethodna tri, je um kao kjučno svojstvo biosfere. To je ona ‘centralna vatra’ na Jungovom vulkanskom dijagramu izražena kroz maksimu Gregorija Bejtsona: ‘Um je suština življenja’. Umni su svi organizmi, od bakterija do ljudi, ali svaki na svoj način. Ova umnost se manisfestuje kroz promjene biosfere. Naši gradovi ili nauka, samo su refleksija naše umnosti, kao što su bakterijski i insektski gradovi, ili amebino testiranje hipoteza, refleksija njihove. Biosfera je mreža biocivilizacija – kao što je mozak mreža neurona.

Suština življenja dobija novi smisao sa nama: ‘Ja sam ipak ja, svojeglav i onda kad me nema’. Ključna riječ u ovom stihu je ‘svojeglav’. ‘Svojeglavost’ znači da kolektivno razmišljanje nikada ne može biti autentično kao pojedinačno. Zato je um biosfere – decentralizovani um koji ujedinjuje raznovrsnost lica u svemiru – neuhvatljiv kolektivnom porivu naše hipermehanizovane nauke što insistira na ekskluzivnosti antropocentrizma. Kolektivna hipermehanizovana nauka guši slobodu misli: ‘ja sam šiljak s vrha žrtvovan u masi’.

Tinov krik ‘o vasiono!’ je pobuna protiv neslobode. Ta pobuna nije znak arogancije nego istinskog humanizma: ‘Ja živim i umirem u svjema’. Mi smo kompozitni evolucioni kaleidoskop koji koncentriše četiri milijarde godina evolucione istorije u kratkotrajni bljesak što osvjetljava široka prostranstva kosmosa. Ideja biocivilizacija nam pomaže da razumijemo našu efemernost ne kao apsolutni kraj, nego samo fizički kraj, kroz čiju pukotinu ostaje dovoljno prostora za autopoeziju biocivilizacija: ‘ja bezimeno ustrajem u braći’.

Panta rhei

Poetsko hodanje Tinovim bezvremenim koracima kroz svemir, i oslanjanje na Borhesovo suptilno razmišljanje o poeziji, povezuju svijet biocivilizacija sa konceptom autopoeze, ili auto-poezije (samo-stvaranje), čileanskih biologa Umberta Maturane i Franciska Varele. Kombinujući autopoezu sa misaonim nitima kojih se biologija glavnog toka nadmeno odriče – koncept uma prirode Gregorija Bejtsona, koncept simbioze Lin Margulis, škola biosemiotike koju su inicirali Čarsl Sanders Pers i Jakob Von Ukskul – u biocivilizacijama sam ponudio alternativnu sliku nauke o živome koja se bazira na četiri principa:

1. Pantha rhei – život je Heraklitova rijeka, ili stalna promjena, čiji je naučni termin ‘homeoreza’ ili stabilni tok.
2. Agencija – organizmi su samostalni autopoetski agenti koji čine rijeku života i pokreću je konstantnom projekcijom budućnosti (ograničena teleologija).
3. Simbioza – život je zajednica autopoetskih agenata ili ‘pobratimstvo lica u svemiru’.
4. Um – Heraklitova rijeka je samoreferentni decentralizovani um sagrađen od suptilnih niti ili tokova biocivilizacija.    

Kada se gornji principi primijene na sva živa bića, antropocentrična slika svijeta koju projektuje naša moderna civilizacija gubi lažni sjaj i otkriva nam se kao zabluda što nas sprečava da dosegnemo evolucioni potencijal. Decentralizovani um prirode promoviše jednakost bioloških vrsta kroz njihove razlike. Tako Physis (priroda) postaje poesis (stvaranje) ili poezija najviše vrste, u kojoj su biocivilizacije dio nastajanja svemira.

Vidite, još uvijek postoje blagi tračci civilizacije u ovoj varvarskoj klanici koja je nekada bila poznata kao čojvečanstvo.

Msje Gustav H., konsijerž, u obraćanju liftboju Ziro Mustafi, iz filma Hotel Grand Budapest

Scenario Ves Anderson, inspirisan djelima Štefana Cvajga

U ovom svetu u kom pretvaramo ovcu u kožu, medveda u šubaru, svinju u čizme, ko će učiniti ako nećeš ti, da kožuh zableji, da šubara zamumla i da se čizme oprase.

Filip Trnavac, u dijalogu sa Vasilijem Šopalovićem, iz predstave Putujuće pozorište Šopalović   

Ljubomir Simović

Prava ljudska dobrota, u svoj svojoj čistoti i slobodi, može doći do izražaja samo kada njen primalac nema moć. Pravi moralni test čovječanstva, njegov temeljni test (koji leži duboko zakopan od pogleda), sastoji se od njegovog odnosa prema onima koji su u njegovoj milosti: životinjama. I u tom pogledu čovječanstvo je pretrpjelo fundamentalni debakl, debakl toliko fundamentalan da svi ostali proističu iz njega.

Milan Kundera, Nepodnošljiva lakoća postojanja

………………………………………………………………………………………………………

Nauka je objektivno posmatranje svijeta. Ljudske predrasude, međutim, često su okrutne prema neočekivanim ali autentičnim otkrićima. Smjele spekulacije, solidno utemeljene, redovno se odbacuju ukoliko nemaju podršku naučnog kolektiva. Albert Ajnštajn bi vjerovatno ostao anonimni naučnik, jedva poznat u germanofonim krugovima, da nije imao sreću da njegovo djelo razumije i promoviše uticajni profesor sa Kembridža, Artur Edington. Filozof nauke, Ludvik Flek, ljekar po primarnom obrazovanju, nazvao je ovaj fenomen “misaoni kolektiv” – u istoriji nauke dominira kolektivno razmišljanje, čak i ako griješi, dok se individualna mišljenja uglavnom ignorišu, čak i kada se ispostavi da su ispravna. Moderni sinonim za Flekovu sintagmu je engleski termin “groupthink”.

Jedan od načina da se prevaziđe dogmatizam grupnog razmišljanja je prezentiranje novih ideja u formi eseja, ili književnih i naučno-fantastičnih ogleda. Dobar primjer uspješnog uplitanja književnosti u nauku je djelo Artura Kestlera. Kroz knjigu Duh u mašini, Kestler je uveo koncept holon u svijet sistemske biologije. Holon nije ni dio, ni cjelina, nego prelazna forma, ili dio-cjelina. Stanislav Lem, pisac naučne fantastike, kroz roman Solaris, otvorio je putanju za nove interpretacije biosfere. Neka djela Franca Kafke odlična su baza za potpunije razumijevanje evolucije. U čuvenoj Metamorfozi Kafka nam otkriva, namjerno ili ne, pravac evolucije vješto izbjegavajući zamke teleologije. (Teleologija je, prema engleskom polihistoru J. B. S. Holdejnu, biologova ljubavnica bez koje ne može, a stidi se da je pokaže u javnosti). U Izvještaju za jednu akademiju Kafka dozvoljava čovjekolikom majmunu, Crvenom Petru, ograničeni, ali aktivni ulazak u hermetični svijet naučnih akademija. Karel Čapek je pisao drame o insektima (posljednja verzija Iz života insekata, igrana u Beogradskom dramskom pozorištu 2017 godine), i izmišljao nove naučne termine, na primjer robot. 

Funkcija ovog eseja je da slijedeći spekulativnu tradiciju kreativnog pisanja, iskoristimo znanje o socijalnosti u prirodi – od bakterija i insekata do ljudi – kako bismo mogli postaviti pitanje o univerzalnosti politike. Drugim riječima, da li socijalni organizmi koji nisu ljudi imaju sposobnost odlučivanja u kontekstu kolektiva, i da li individualne odluke utiču na kolektivne odluke. Ukoliko uspijemo ući u svijet naturalizovane politike, otvara nam se mogućnost analize ljudske politike, ali i ljudske prirode, iz nove perspektive.

Zoon politikon

Započnimo sa Aristotelom. Njegovo monumentalno djelo Politika, još uvijek zvuči svježe, iako je pisano prije skoro dva i po milenija. Aristotelu moramo vjerovati iz jednostavnog razloga. Nije bio amater. Šta to znači? Današnji teoretičari politike su usko obrazovani, a moderni političari još uže. Nemaju pojma o tome da li su, na primjer, životinje politične. Aristotel je, s druge strane, smatrao da nije moguće razmišljati o politici pošteno i sveobuhvatno, ako ne možemo odgovoriti na pitanje o političnosti životinja.

Zato je Aristotel bio prvi biolog u istoriju zapadne civilizacije. Da bi stekao potpuniju predstavu o svijetu, čiji su sastavni dio ljudi i politika, smatrao je da mora poznavati sva živa bića. Aristotel o ovome nije spekulisao. Otišao je na ostrvo Lezbos, poznato po bogatstvu flore i faune, i tamo proveo dvije godine obavljajući detaljna biološka istraživanja. Sistematizovao je životinjske vrste, pratio ponašanje životinja, i secirao ih. Posao sistematizacije i seciranja biljaka obavljao je njegov učenik Teofrast. Aristotelova istraživanja su prezentirana u Istoriji životinja. Jedna četvrtina cjelokupne Aristotelove pisane zaostavštine otpada na biologiju.

Uz izvijesnu dozu opreznosti, možemo zaključiti da su u poređenju sa Aristotelom, svi moderni politikolozi amateri, jer za njih svijet prestaje na granici antropocentrizma. Adam Smit, Karl Marks, Vladimir Iljič Lenjin, Lav Trocki, Mao Cetung, Henri Kisindžer, Zbignjev Bžežinski, Frensis Fukujama, da ne pominjemo mnogobrojne svjetske političare, su zaključani u kavezu antropocentrizma. Smatraju da im nije potreban izlazak iz kaveza jer je kavez dovoljno komforan. Ali, ako uzmemo u obzir činjenicu da nas je politika dovela u predvorje egzistencijalne krize, masovnim iscrpljivanjem prirodnih resursa i ireverzibilnim zagađenjem i djelimičnim uništenjem biosfere, slijedi da se iz komfora antropocentričnog kaveza mogu pisati isključivo loše bajke, ili basne, koje nisu u stanju da čitaocu podare Ezopovsku suštinu – jaku dozu etike upakovanu u korisnu pouku, ili naučni model. Moderne političke bajke su toliko plitke da nas guraju u egzistencijalni ambis bez svijesti o tome.

Zato vratimo se mudrom Aristotelu, da bi smo mogli otkriti suštinu politike. On nam tu suštinu ne otkriva u Politici. Suština politike se krije u jednoj drugoj Aristotelovoj knjizi, naslovljenoj Nikomahova etika. Nikomah je bio Aristotelov sin. Zapala ga je ta čast da za štampu pripremi još jedno važno očevo djelo. Na kraju Nikomahove etike, gotovo stidljivo, Aristotel nam saopštava da bilo koja rasparava o moralu – kako mi ljudi razumijemo vrlinu – mora ući duboko u politiku. Aristotel je smatrao da su etika i politika neodvojive i da zajedno predstavljaju filozofiju humanizma. Prema toj filozofiji čovjek je politična životinja ili zoon politikon. Obzirom da je Aristotel, kao nijedan filozof prije i poslije njega, bio verziran u ljudsku prirodu u svjetlu biologije, sintagma zoon politikon znači da su i druge životinje politične. Ali ne samo to. Sintagma zoon politikonpodrazumijeva, da ako je čovjek moralno biće, onda su i životinje moralna bića, jer su politika i etika neodvojivi stubovi socijalnosti, bez obzira da li se radi o ljudskoj ili insektskoj socijalnosti.

Ako narativ o politici i etici razumijemo kao Aristotelovu basnu o ljudskoj prirodi, koju pouku možemo izvući iz basne? Samo i jedino za nas katastrofalnu pouku da moderna ljudska politika, od prvih evropskih osvajanja drugih kontinenata u petnaestom vijeku, pa do danas, predstavlja monumentalnu orgiju nemorala. Ovdje ne mislim na imperijalizam, ili nametanje jedne ljudske kulture drugim kulturama. Imperijalizam je sastavni dio ljudske prirode. Ovdje mislim na aristotelovski biološki univerzalizam i neodvojivost politike i morala u carstvu životinja. U politici osvajanja prirodnih resursa, razasutih od Amazona i prostranstava Sjeverne Amerike, do Indijskog potkontinenta, južnoafričkih i evropskih rudnika, i nalazišta zlata, ostalih metala, nafte i gasa, civilizacija je izgubila moralni kompas. Nekontrolisanim osvajanjem prirodnih resursa uništavamo ne samo životinjski i biljni svijet bez koga je stabilnost biosfere neodrživa, nego uskraćujemo životni prostor vlastitom potomstvu. Jedan od modernih poštovalaca Aristotela, Bertrand Rasel, je postavio dijagnozu zoon politikonu koji je izgubio moralni kompas – orgija nemorala je ravna ludilu. Sličnu kritiku izrazio je i Mahatma Gandi. Kada je bio u posjeti Londonu, 1931 godine, jedan novinar ga je upitao šta misli o Zapadnoj civilizaciji. Gandi je bez oklijevanja odgovorio, “Mislim da bi to bila dobra ideja”.

Kako tumačiti nova politička strujanja, od ekonomskih projekcija sublimiranih u terminu Industry 4.0, do planova za potpunu eliminaciju emisije ugljenjika u sljedećih nekoliko decenija? Ako vjerujete Aristotelu, i neodvojivosti politike i etike, svi ti planovi su nastavak politike nemorala. Nada da je nauka zoon politikona, ogrezlog u nemoral, toliko moćna da će razriješiti globalnu ekološku krizu, i izvući ga iz septičke jame kopane u prethodnih pet vijekova, svakim danom postaje sve više iracionalna. Vodeći naučnici nesvjesno obmanjuju javnost plasiranjem priča o svijetloj tehnološkoj budućnosti čovječanstva. Bez obzira koliko se trudimo da opravdamo uspjeh nauke, nešto je izgleda trulo u globalnom selu koje je ta ista nauka stvorila. Moramo se zapitati da li je sve u redu sa naukom.

O ispravnosti nauke kasnije. Akutno pitanje za čovječanstvo je: Ima li izlaza iz septičke jame nemorala? Moj stav je da izlaza ima. Prvi korak u tom pravcu je priznanje da politika koja nije zauzdana etikom – i to ne antropocentričnom etikom, nego aristotelovskom bioetikom jednakom za ljude, životinje i biljke – predstavlja recept za samouništenje.  Bez tog priznanja, i akcije bazirane na njemu, ugušićemo se u jami koju smo sami iskopali. 

Kako znamo da bioetika mora biti kontrolor politike? Postoje najmanje dva odgovora na ovo pitanje. Prvi odgovor naslućujemo od Aristotela. Treba samo zaviriti u carstva životinja i biljaka, i tamo ćemo naći kompletan odgovor. To je i funkcija ostatka ovog eseja. Drugi odgovor dali su nam naši praistorijski preci. Neki od njih su prirodu razumjeli kao svetinju. Drugi su sebe smatrali djecom šume. Treći su, pak, tajanstvena šumska bića, životinje, smatrali braćom i sestrama. Četvrti, kao Sjevernoamerički Indijanci, su smatrali moralnom obavezom da zemlju na kojoj žive – šume, rijeke, livade – moraju ostaviti kćerkama i sinovima u istom stanju u kome su ih primili od očeva i majki. Razumijevanje prirode u formi samonamentnute bioetičke obaveze, omogućuje dugoročni opstanak. Za naše daleke pretke, aristotelovska bioetika je bila životni stil. Kako i zašto smo mi taj stil izgubili? Zavirimo u svijetove naših planetarnih rođaka, na aristotelovski način, da pokušamo naći odgovor.

Aristotelov polis

Početak politike za Aristotela je bio polis ili grad-država. Cijela Politika je posvećna analizi odnosa unutar polisa i traženju formule za upravljanje polisom. U poređenju sa modernim standardima, Aristotel je, razumljivo, pokazivao razlike, koje se naivno mogu tumačiti kao greške. Na primjer, interpretacija položaja robova, koji su bili normalna pojava u polisu, bi danas svakako bila osuđena. Isto tako, Aristotelovo odbacivanje demokratije, kao pozitivnog principa vladavine, se ne uklapa u moderne standarde, ali samo na prvi pogled. Za Aristotela je demokratija – vladavina demosa, ili siromašnih slojeva polisa – bila jednako neprihvatljiva kao i oligarhija, ili vladavina nekolicine bogataša. Aristotel je smatrao da je srednja klasa najbolji upravljač polisom, ono što se u modernom kontekstu zove građansko društvo. I pored nedostataka, Aristotelova Politika ostaje fundamentalna, iako usamljena filozofska osnova za lansiranje pogleda na svijet koji ne pravi bitnu razliku između nas i naših planetarnih rođaka, kada su u pitanju politika i etika. 

Za Aristotela je politika bila istinska nauka. Kao i ostale naučne probleme, Aristotel je politiku posmatrao iz perspektive njegovog univerzalnog koncepta objašnjenja zasnovanog na četiri posmatračka okvira. Za posmatrački okvir, Aristotel je koristio termin aitia. U modernoj naučnoj tradiciji aitia se prevodi kao uzrok, u nedostatku bolje riječi. Četiri Aristotelova uzroka su materijalni, formalni, pokretački ili eficijentni, i finalni uzrok. Materijalni uzrok polisa je njegova građanska populacija. Formalni uzrok polisa je način vladavine opisan u ustavu. Eficijentni ili pokretački uzrok, je način na koji političari, kao zanatlije, sarađuju sa zakonodavcima u interpretaciji i razvoju ustava, da bi što bolje vladali polisom, ili koordinirali odnose između građana, i odnose građanske populacije i vladalaca, na optimalan način. Finalni uzrok je očuvanje i napredak polisa. Gdje je u svemu tome bioetika?

Objašnjenje se krije u Aristotelovom naturalizmu, opisanom u prvoj knjizi Politike. Kao iskusni biolog, Aristotel smatra da sva društva u prirodi, uključujući ljudska, slijede prirodni princip organizacije. Sve počinje sa jedinkama, u slučaju ljudi, muškarcem i ženom, koji aktom reprodukcije stvaraju porodicu i domaćinstvo. Udruživanjem domaćinstava nastaju sela, udruživanjem sela nastaju kompleksnije zajednice koje konačno prerastaju u polis, ili grad-državu. Jedinke koje čine polis su politične životinje. Sve politične životinje su neizbježno moralne životinje. Ako nisu moralne, vjetrovi suptilne organizacije prirode će ih brzo oduvati i preobraziti iz potencijalno važnih aktera u jedva primjetne i kratkotrajne epizodiste. Ne zaboravimo, moderni čovjek je mikro-epizodista u drami prirode koja traje četiri milijarde godina. Epizodista koji projektuje sliku gospodara planete kroz naivni koncept antropocena. Epizodista je svjesno zanemario aristotelovsku bioetiku i time sebe izložio riziku preranog izlaska iz drame evolucije.

Bioetika na djelu

Koliko je Aristotel bio u pravu znamo na osnovu socijalne organizacije insekata, starije od ljudske milionima godina. Mravlji, termitski i pčelinji gradovi, o kojima sam pisao u knjizi Svetac i grešnik (Akademska knjiga, Novi Sad, 2018) neodoljivo podjećaju na Aristotelov polis. Ključna razlika je u tome što čovjek, po prirodi vlastitog uma, ima veću odgovornost. Ljudski um je saznajno superiorniji od mravljeg i pčelinjeg, ali nije od sveobuhvatnog uma prirode. Ovo znači da čovjek mora neprestano zauzdavati vlastiti um nametanjem bioetičke obaveze, da bi se uklopio u um prirode. Biološku perspektivu uma prirode objasnio je jedini biolog među osnivačima kibernetike, Gregori Bejtson. Slijedeći Bejtsona, Artur Kestler je zaključio da je mozak organ koji ne znamo da koristimo – neželjeni evolucioni poklon. U ovoj, na prvi pogled sarakastičnoj tvrdnji, krije se objašnjenje ljudskog nesklada sa prirodom. Kestler je htio da kaže da je čovjek, po svojoj prirodi, žrtva vlastite taštine: ubijeđen da je najinteligentnije biće u istoriji kosmosa, ali u kratkovidosti ne primjećuje hijerarhiju uma prirode – decentralizovane inteligencije koja slijedi princip drugog zakona termodinamike. Svi organizmi su kognitivni agenti koji se orjentišu prema prirodi na autopoetski način definisan od čileanskih biologa Umberta Maturane i Franciska Varele – bakterije, biljke i životinje slijede heterogenost prirode, “degradirajući gradijente”, od hrane i vode do građevinskih materijala. Pri tome ne moraju da “brinu” da li će “pretjerati”. Decentralizovani um prirode sputava mrave, na primjer – nesumnjivo sposobne da unište dijelove šuma u Amazonu – posredstvom drveća koje šalje “pozive za pomoć” mravljim predatorima onog momenta kada mravi počnu da jedu njihove listove. Time se uspostavlja suptilna ekološka ravnoteža kao princip decentralizovanog uma prirode. 

Za mrave i ostale insekte aristotelovska bioetika je već ugrađena u principe njihove organizacije. To omogućuje mravima da njihovi polisi traju nezamislivo dugo, desetinama miliona godina, ideal za nas teško dostižan. Ne zato što nismo sposobni, nego zato što smo robovi vlastite taštine. Kao Balzakov junak koji ni u smrtnom času ne može da se oslobodi ovisnosti o novcu, što ga čini bioetičkim analfabetom i uzrokom vlastite propasti. Zbog varljive biološke organizacije čovjek neprestano mora da preispituje odnos prema prirodi da bi preživio. Civilizacija koju smo stvorili u posljednjih nekoliko vijekova daje nam snagu gospodara svemira, dok ne spoznamo da je ta ista snaga uzrok našeg sunovrata. Time se vraćamo Kestlerovoj suptilnoj misli. Jedini način da efikasnije upotrebljavamo naš “neželjeni evolucioni poklon” je da ga neprestano zauzdavamo aristotelovskom bioetikom. Naši daleki preci su ovoga bili duboko svjesni. Indijanski poglavica Sijetl je sumirao ljudsko iskustvo dugo dvjesta hiljada godina, kao upozorenje modernoj civilizaciji. “Čovjek nije ispleo ovu mrežu (um prirode; moj dodatak). On je samo jedna njena nit. Sve što radi mreži, radi samom sebi.”

Bakterijski polis

Univerzalnost Aristotelovog polisa ne prestaje da iznenađuje naučnike. Svjetski mediji su u martu 2020 izvijestili o otkriću bakterijskih polisa, prvi put nastalih prije više od tri hiljade miliona godina. Bakterijski polisi se svakodnevno formiraju na čvrstim podlogama, od zubne gleđi do kamenja na dnu okeana. Grupa naučnika sa Univerziteta Pensilvanije je u revolucionarnoj studiji otkrila sve detalje bakterijskog polisa, od njegovog nastanka kada se svega nekoliko bakterija odlučuje da započne izgradnju naselja (Slika 1). Bakterijska naselja se šire i prerastaju u bakterijska sela. Udruživanjem malih sela nastaju veća, koja se onda šire i postaju gradovi poput polisa. Ekspanzijom susjednih polisa rađa se bakterijski megalopolis (Slika 1). Građevinski materijal od koga je sagrađen bakterijski polis sastoji se od proteina, ugljenih hidrata, masti pa čak i DNK. Porijeklo materijala su isključivo sićušna bakterijska tijela. Bakterije su i proizvođači građevinskog materijala i građevinari u isto vrijeme. Ovaj tip samograđevinarstva polazi za rukom jedino pčelama.

Skeptici će reći da su bakterije i insekti “glupi” i da ne mogu biti ni politični ni moralni. Ako je zaista tako, koncept bakterijskog polisa, ili mravljih, pčelinjih i termitskih polisa je besmislen i neuporediv sa ljudskim polisom. Naučnici koji podržavaju “groupthink” reći će da su skeptici u pravu. Kao što je vodeći biolog 20-og vijeka, Ernst Majr, tvrdio da su bakterije zaista glupe. Ali kontrirao mu je jedan drugi biolog, Džejms Šapiro. Prema Šapiru bakterije nisu glupe i u nekim stvarima su pametnije od ljudi. Posebno u socijalnoj organizaciji. Bakterije, u formi planetarnog superorganizma nazvanog bakteriosfera, “vladaju” planetom preko tri hiljade miliona godina. Naučni modeli pokazuju da bi eliminacija bakterija iz biosfere vodila u njenu sigurnu smrt. Naše antropocentrične predrasude nipodaštavaju bakterije kao glavnog aktera evolucije, ali i sve druge organizme uključujući životinje. Nedavne studije pokazuju da mravi nisu pasivni biološki roboti, kako ih nauka predstavlja još od vremena Dekarta. Mravi posjeduju individualnost, karakter i inteligenciju.

Da bismo razumjeli principe bakterijske i insektske politike, moramo biti verzirani u biosemiotiku, nauku koja proučava komunikaciju u prirodi. Kao što mi ljudi koristimo jezik za komunikaciju i razumijevanje svijeta, bakterije, insekti i sva ostala živa bića posjeduju biosemiotičke forme komunikacije koje ne zaostaju, po svojoj funkcionalnosti, za ljudskim jezikom. To im dozvoljava da se sporazumijevaju, donose kolektivne odluke i konačno integrišu se u prirodu na način da njihova društva traju milionima godina.

Lekcija iz bioetike

Evo jednog inspirativnog primjera iz svijeta zoo-semiotike. Primjer nam može poslužiti kao model za bolje razumijevanje ljudske politike i etike u svjetlu Aristotelove bioetike. Tomas Sili je profesor neurobiologije na Kornelu i odličan poznavalac pčelinje socijalnosti. Lekcije koje nauči od pčela pokušava da primijeni na ljudski kolektiv. Ovo iskustvo je opisao u knjizi, Pčelinja demokratija. Na osnovu dugogodišnjih istraživanja, Sili smatra da je pčelinja demokratija uspješnija od ljudske. Zapazio je “poštenje” u socijalnim odnosima između pčela, tako strano svijetu ljudske demokratije. Pčele pokazuju uzajamni respekt. Njihovi interesi, u kontekstu društva su ujedinjeni. Ovo je vidljivo u procesu rojenja kada grupa pčela traži lokaciju za novi pčelinji polis. U procesu odlučivanja oko nove stambene lokcije uzimaju se u obzir interesi društva, a nikako interesi pojedinaca. Tomas Sili upoređuje ovaj aspekt pčelinje demokratije, sa primjerima iz, po mnogima vodeće demokratije svijeta, SAD. Navodi da je američki predsjednik Džordž Buš Mlađi, izmanipulisao američko društvo donošenjem odluke o invaziji na Irak. Takva odluka nije bila u skladu sa interesima većine američkih građana nego isključivo sa interesima moćnih pojedinaca. Dakle, ljudska demokratija je podložna nepoštenju, za razliku od pčelinje.

Tomas Sili detaljno je analizirao metodologiju odlučivanja u pčelinjim društvima i zaključio da se radi o sofisticiranom procesu individualnih zapažanja, koja se onda predočavaju kolektivu. Kolektiv organizuje sveobuhvatnu debatu u kojoj učestvuju sve članice društva, sa krajnjim rezultatom da odluke optimanlo reprezentuju interese društva. Društveni interesi su kalibrisani tako da respektuju svaku članicu. Bogato iskustvo u razumijevnaju pčelinje demokratije Tomas Sili je koristio u praksi kada je bio dekan Fakulteta za Neurobiologiju na Prinstonu. Na sve odluke koje je donosio primjenjivao je kriterije pčelinje demokratije. Prema svjedočenjima kolega radilo se u uspješnom eksperimentu. Ovo je jedan od prvih primjera uspješnog korištenja Aristotelove bioetike u slučaju odlučivanja u kontekstu ljudskih zajednica.

Konflikt čovjeka i biosfere

Moj kolega Sergio Rubin, nastavljač tradicije Maturane i Varele, i njegovi saradnici, nedavno su pokazali da nauka neće biti u stanju da riješi problem ekološke krize jer koristi pogrešnu metodologiju u modeliranju biosfere. Standardni modeli razumijevanja žive materije i njene kompleksnosti, čija je kulminacija planetarna biosfera – biološki super-sistem sa sposobnošću samoregulacije, ili Gaja hipoteza – koriste definiciju života kao regulatora planetarne hemije i klimatske dinamike putem “feed-back” mehanizama. Ovaj tip modeliranja je osnova za ambiciozni program “upravljanja Zemljom” ili “Earth stewardship”. Program pretpostavlja da je kontrola geohemije i klime moguća putem antropogenih intervencija baziranih na naučnim modelima koji tretiraju planetarnu biosferu kao kibernetički sistem. Baza kibernetičkih sistema su input-output mehanizmi. Drugim riječima, ako neki kibernetički model opisuje većinu mogućih input-output mehanizama, pretpostavka je da se manipulacija jednog inputa (npr. antropogena proizvodnja CO₂, koja izaziva efekat staklene bašte) može regulisati manipulativnim antropogenim inputom (npr. oslobađanje sulfatskih aerosola u atmosferu sa ciljem povećanja albeda) čiji bi krajnji rezultat, ili novi output, bio smanjenje zagrijavanja planete.

Rubinova studija (Rubin et al., Beyond planetary-scale feedback self-regulation: Gaia as an autopoietic system. BioSystems, 199, 104314, 2021), međutim, otkriva da biosfera nije fizikalni sistem podložan kibernetičkim manipulacijama. Biosfera je autopoetski sistem koji se ne bazira na samoregulaciji putem feed-back mehanizama. Autopoetski sistemi su “uzročno organizovani tako da se sami proizvode putem metabolički efikasnih zatvaranja”. Šta ovo znači? U slučaju autopoetskih sistema struktura i organizacija su jasno razgraničene. Struktura se može mijenjati neograničeno, pod uslovom da autopoetska organizacija, ili samo-proizvodnja sistema, ostaje nepromijenjena. Rezultati Rubinove studije nedvosmisleno pokazuju da je planetarna biosfera, ili Gaja, autopoetski sistem. Drugim riječima, sistem može prolaziti (i u prošlosti je često prolazio) kroz katastrofalne strukturne promjene, a u isto vrijeme njegova autopoetska organizacija ostaje nepromijenjena.

Kakve su praktične posljedice Rubinove studije? Pretpostavimo da u okviru programa “upravljanja Zemljom” naučnici predlože političarima masovno oslobađanje sulfatnih aerosola u atmosferu sa ciljem povećanja albeda, da bi se postigao predviđeni output smanjenja zagrijavanja Zemlje. Ovaj model, prema Rubinu, može funkcionisati samo ako je biosfera mehanički sistem ili mašina. S druge strane, ni jedan organizam nije mehanički sistem, negu su svi organizmi autopoetski sistemi, kao što znamo od Maturane i Varele. Rubinova studija nedvosmisleno pokazuje da je i biosfera autopoetski sistem. Bilo koji antropogeni input, u kontekstu autopetskog sistema, će stimulisati sistem da sačuva autopoetsku organizaciju. Biosfera će na antropogene inpute “odgovoriti” serijom nepredvidljivih strukturnih promjena sa ciljem očuvanja autopoetske organizacije. Oslobađanje sulfatnih aerosola u atmosferu će proizvesti efekte, potencijalno negativne, koje kibernetički modeli nisu u stanju da predvide.

Ako se vratimo Aristotelovoj bioetici, postaje jasno da je i nauka na koju se bezrezervno oslanjamo, nemoćna da ponudi izlaz iz ekološke krize, ukoliko je ne promijenimo iz temelja. Moderna nauka je bazirana na principu da je fizika fundamentalna nauka. Hemija i biologija su izvedene iz fizike. Drugim riječima biologija se u potpunosti može redukovati u fiziku. Principi autopoeze Maturane i Varele, kao i nova Rubinova studija pokazuju da se biologija ne može redukovati u fiziku. Rubin se poziva na Roberta Rozena, teoretskog biologa koji je postavio matematičke osnove autopoeze. Svrha Rubinove promocije Rozenovog nedvosmislenog stava da su biosistemi fundamentalno drugačiji od mašina, je upozorenje naučnoj javnosti da je program “upravljanja Zemljom” kontraproduktivan, ako se ne modifikuje uvažavanjem principa autopoeze. Čak i ako se program modifikuje, ni tada nema garancije da će nam biti od pomoći u pokušaju razrješenja ekološke krize – autopoetski sistemi su nepredvidljvi. Sveobuhvatni um prirode ostaje van domašaja čovjeka. 

Kako dalje?

Bioetički krug koji je Aristotel započeo prije dva i po milenija, zatvara se autopoezom Maturane i Varele, i novom Rubinovom studijom, sa jasnom porukom: čovjek nije, i nikada neće biti, Homo Deus – natprirodni upravljač prirodom. Suprotno bioetičkom krugu, “groupthink” naučnog establišmenta tvrdoglavo promoviše upitnu liniju razmišljanja. Evo ilustrativnog citata iz vodećeg naučnog časopisa, Science: “…ljudi su zamijenili prirodu kao dominantnu ekološku silu na Zemlji” (William F. Ruddiman et al., ‘Defining the epoch we live in,’ Science 348, 2015, 38-39).

U ovom kontekstu, riječi Lin Margulis postaju profetske. Margulis je kritikovala program “upravljanja Zemljom” slijedećim riječima: “Mi ljudi nismo upravljači ničega, osim naših slabašnih brodova, ali mi smo pretjerano arogantni…pogotovo naučnici”. Njena kritika mehaničke nauke je bila još oštrija. “Život je planetarni fenomen i Zemlja je živa najmanje 3000 miliona godina. Za mene je smiješna ljudska namjera da preuzmemo odgovornost za živu Zemlju – to je retorika nemoćnih. Planeta brine o nama, a ne mi o njoj. Naš samonaduvani moralni imperativ da upravljamo “svojeglavom” Zemljom, ili liječimo bolesnu planetu, dokaz je ogromne sposobnosti za samoobmanu. Naprotiv, treba da se zaštitimo od nas samih.”

Zaštita od nas samih je univerzalna Aristotelova bioetika. Čovjek je, tokom dvjesta hiljada godina dugog evolucionog trajektorija, uvažavao Aristotelovu bioetiku. Moderna nauka nas je u posljednja četiri vijeka katapultirala iz planetarnog provincijalizma na ivicu kosmičke avanture. Novi trajektorij rezultirao je opasnom zamkom – zamkom trijumfalizma. Upali smo u zamku bez svijesti o njoj. Kao što su naša naučno-tehnološka dostignuća monumentalna, neophodna nam je još monumentalnija revizija nauke, da bi smo uopšte razumjeli da smo upali u samo-postavljenu zamku. Tek onda slijedi traženje izlaza iz nje. A termodinamički sat otkucava i bliži se eksploziji u formi prolazne evolucione katastrofe za biosferu, ali neminovnog kraja za zoon politikona koji je izgubio moralni kompas.

Jedna od najznačajnijih kulturoloških inovacija 20. vijeka – nova forma umjetnosti – sasvim sigurno bio je rokenrol. Kombinujući autentični muzički izraz, daleko slobodniji od klasičnog i džez stila, sa intenzivnim poetskim doživljajem pobunjenih dvadesetogodišnjaka, rokenrol je osvojio zapadnu civilizaciju gotovo preko noći. Ako je mjerilo modernosti usvajanje kulturoloških inovacija, onda je Jugoslavija bila ultra-moderna zemlja. Kako svjedoči rok novinar i ideolog, Petar Peca Popović, na bazi rasprava sa američkim kolegama, rana jugoslovenska rokenrol štampa, u formi prvobitnog časopisa Džuboks iz 1966 godine, imala je veće tiraže od kasnije kultnih američkih izdanja kao što je Rolling Stone.

I pored svoje sirovosti, mladalačke nespretnosti i dobro poznatih problema sa drogama, rokenrol je bio autentična umjetnost. U relativno kratkoj istoriji, od kasnih 1950-ih godina pa do kraja 20. vijeka, kada je cijeli pokret postao “žrtva” muzičke industrije, rokenrol je uvijek bio u stanju da iznjedri vlastitu opoziciju. Hipi pokret, djeca cvijeća i pobuna protiv rata u Vijetnamu, zamijenjeni su pankom i pobunom protiv establišmenta, da bi i oni bili zamijenjeni novim talasom, posebno važnim za jugoslovenski rokenrol iz 1980-ih godina. Sposobnost stvaranja vlastite opozicije umjetnost čini otpornom na autokratiju i diktaturu. Greška muzičke industije je u tome što je ugasila sposobnost rokenrola da protivriječi samom sebi. 

Jugoslovenska autentičnost u interpretaciji rokenorola, vidljiva je iz nekih kultnih publikacija. Naslov knjige zagrebačkog novinara, Darka Glavana, PUNK – Potpuno Uvredljivo Negiranje Klasike,  iz 1980 godine, u sebi sadrži umjetnički postulat rokenrola – stalna potreba za promjenom, kao otporom prema totalitarizmu i autokratiji. Kao što Pikaso nije htio da imitira klasične forme nego je od njih pravio autentična čudovišta, tako su Sex Pistolsi parodirali englesku himnu. Jedan od njih, Sid Višiz, poznat i kao najbolji muzičar koji ne zna da pjeva, dobio je priznanje od Frenka Sinatre, za pankersku verziju njegovog čuvenog hita My Way.

Autentičnost rokenrola, putem analogija, može dosegnuti i do drugih djelatnosti koje nisu umjetnost. Na primjer, do filozofije i nauke. Američki polimat, Daglas Hofštader, analogije zove “samim plavetnilom kognitivnog neba”. Nauka danas je u hibridnoj poziciji. Ona je glavno oruđe establišmenta u svim državama svijeta, posebno u vodećim ekonomijama, Americi, Kini i EU, kako nam pokazuje posljednji izvještaj UNESKA, objavljen u julu 2021 godine. Prema ovom izvještaju, na planeti živi i radi blizu deset miliona naučnika prirodnjaka i inženjera, čije su kreativne snage upregnute u Industry 4.0, novu tehnološku revoluciju koja bi trebala da transformiše globalni kapitalizam u automatizovanu i efikasnu mašineriju za iskorištavanje metarijalnih i duhovnih resursa. S druge strane, istinska nauka ostaje individualni saznajni poriv, najsličniji antičkom idealu poezije čistog učenja, koji nema ništa sa industrijom i kapitalizmom. U ovoj hibridnoj situaciji pojavljuje se interesantna analogija bazirana na suprotstavljenosti naučnog establišmenta i njegovog kolektivizma, individualizmu saznajnog procesa bez koga nema nauke. Analogija u kojoj možemo zamisliti naučno-filozofskog pankera Sida Višiza, kako prkosi establišmentu, oličenom u nekoj figuri bliskoj industriji, npr. Frenku Sinatri.

Da bi analogija bila autentična, mora imati autentične aktere. Ko bi mogao biti naučni panker, a ko predstavnik naučne industrije? Kasting za pankera je toliko očigledan da dileme ne može biti. Kao što je Frensisu Kopoli bilo jasno da je Marlon Brando rođen za ulogu Kuma, tako se meni čini da je jedini izbor za pankera nauke, Paul Fejerabend, folozof nauke i njen kritičar. Kasting za figuru establišmenta je mnogo slobodniji. Bilo koji industrijalac iz Silicijumske doline, ili njenog EU/kineskog ekvivalenta, ili figura bliska međunarodnom bankarstvu, bi svakako zadovoljili. Opredjeliću se za Klausa Švaba, osnivača Svjetskog Ekonomskog Foruma, posebno naklonjenog popularizaciji koncepta Industry 4.0. 

Svrha analogije je odbrana autentičnosti. Iz dosadašnjeg tona teksta jasno je da je individualizam saznajnog procesa, ili istinska radost saznavanja istine o svijetu, daleko autentičnija pozicija od naučno-tehnološkog kolektivizma čiji je primarni cilj konverzija prirode u ono što je Martin Hajdeger zvao “izračunjivo skladište sirovina”, neophodno za globalni tehnološki proces.

U ovoj analogiji, otvoreno smo na strani pozicije koju zastupa Paul Fejerabend, u ulozi Sida Višiza, a protiv pozicije Klausa Švaba, u ulozi Frenka Sinatre. Postoji izvjesni rizik da će pristrasnost naići na neodobravanje među profesionalnim naučnicima, popularizatorima nauke ili naučno-tehnološkim entuzijastima. Ali jedno upozorenje za njih. Sačekajte da čujete stvarne Fajerabendove motive za kritiku nauke.

Ko je bio Paul Fejerabend? Rođen u Beču 1924 godine, etnički Austrijanac, sa primjesama slovenske krvi, učesnik drugog svjetskog rata kao nacistički oficir, jedno vrijeme proveo u Jugoslaviji, teško ranjen sa trajnim posljedicama po kičmu. Poslije rata studira fiziku i filozofiju u Beču, piše pozorišne komade i upoznaje Bertolda Brehta. Poslije završetka studija odlazi u Britaniju da radi doktorat sa Ludvigom Vitgenštajnom, ali ovaj umire. Bira Karla Popera, čuvenog filozofa nauke, za mentora i završava doktorat pod njegovim jakim uticajem. Akademsku karijeru započinje na univerzitetu u Bristolu, 1955 godine, gdje predaje filozofiju nauke. Ubrzo seli u Ameriku i postaje profesor na Berkliju, i nekim drugim univerzitetima. U knjizi Protiv metoda, objavljenoj 1975 godine, razvija tezu da su naučni metod i njegova pravila samo puka iluzija. Naučni proces je duboko individualan, podložan idiosinkrazijama, nenamjernim greškama, i slučajnostima, a mnogo manje je baziran na strogo propisanim pravilima, uključujući famozni falsifikacionizam Karla Popera. Fejerabend se izjašnjava kao epistemološki anarhista, čime indirektno otkrivao pankersku crtu u karakteru. Postaje sve kritičniji prema nauci konačno je  proglasivši ideologijom. Smatra da nauka, kao i bilo koja druga ideologija, uključujući religiju, treba da bude odvojene od države što iritira naučni establišment. (Za Fejerabenda, Klaus Švab može biti samo ekvivalent pape iz vremena inkvizicije.) U debati izmedju nauke i religije staje na stranu religije, čime dodatno irirtira naučnike. I još mnogo detalja cementiraju Fejerabendovu poziciju naučno obrazovanog kritičara nauke.

Drugu stranu u našoj analogiji, Klausa Švaba, nema potrebe posebno predstavljati jer reprezentuje kolektivističku poziciju. Kolektivizam u nauci postaje vidljiv oko 1960-ih godina sa pojavom tzv. naučno-indistrijskog kompleksa, koga je među prvima kritikovao ugledni britanski astronom i pisac, Fred Hojl. Čuvena je Hojlova izjava iz tog perioda da nauka i veliki novac ne idu zajedno. Kolektivistička pozicija nauke danas je vidljiva na svakom koraku. Od UNESKO-vih globalnih izvještaja i rangiranja svjetskih univerziteta, do mjerenja produktivnosti naučnika i takmičenja između vodećih ekonomija u razvoju AI i sličnih tehnologija. A analize uglednih časopisa, uključujući Nature, za to vrijeme pokazuju drastični pad povjerenja naučnika u kvalitet naučnog procesa.

Konačno dolazimo do glavnog pitanja u ovoj analogiji. Kako opravdati poziciju Paula Fejerabenda? Da li je njegova kritika nauke besmislena, obzirom na to da kolektivna nauka ipak donosi neke prednosti čovječanstvu i budi nadu da će njeni proizvodi, kao AI, razriješiti buduće probleme, uključujući klimatske promjene?

Dublja analiza Fejerabendovog djela otkriva suptilnu poziciju. Fejerabend nedvosmisleno priznaje epistemološku snagu nauke. Ali ga brine to što je nauka epistemološki toliko nadmoćna nad religijom, umjetnošću, filozofijom. U svojoj nadmoći nauka postaje toliko arogantna da se pretvara u ideologiju. U rukama površnih političara, beskrupuloznih bankara, tehnokrata i tehnofila svih vrsta i futurista pod njihovim uticajem, ova ideologija prijeti da preraste u totalitarizam i tiraniju racionalnog. U svojoj aroganciji kolektivna nauka postaje slijepa prema svojim slabostima. Ona nije u stanju da bude opozicija samoj sebi, kao što to može biti individualni saznajni proces koji aroganciju kolektivne nauke detektuje brzo i nedvosmisleno. Ovo znamo od Freda Hojla, Hane Arent, Teodora Adorna, Maksa Horkhajmera, i od nedavno, od mladog belgijskog sociologa, Matijasa Desmea, i njegove knjige Psihologija totalitarizma (engleski prevod objavljen u maju 2022 u izdanju Chelsea Green, Vermont, US).  

Oštrica Fejerabendove kritike je usmjerena ka ideološkoj i političkoj poziciji kolektivne nauke koja je izgubila moralni kompas. Ovo ga čini daleko većim humanistom od Klausa Švaba. Ne zaboravimo, u našoj analogiji Fejerabend je panker. Sid Višiz koga je engleska policija ganjala po Temzi, da ne bi zajedno sa Džonom Lajdonom i ostalim pistolsima, odsvirali njihovu verziju God save the Queen. Fajerabendov glavni argument bi se mogao formulisati na sljedeći način. Kao što je za propast rokenrola odgovorna muzička industrija koja mu je uskratikla mogućnost kritike prema samom sebi, tako je za propast nauke odgovorna njena arogancija stimulisana od strane površnih i beskrupuloznih tehnokrata i ideologa totalitarizma. 

Rođen u Birmingemu, Alabama, 10. juna 1929 godine, u srcu južnjačkog tradicionalizma obojenog jakim uticajem baptističke crkve, Vilson je još kao dječak posumnjao u religijsku “nepogrešivost”. Poredeći učenje koje nudi crkva, sa onim što je sam naučio u adolescentnim istraživanjima lokalne flore i faune, shvatio je da dva učenja ne idu zajedno. Odbio je “nepogrešivost” tradicionalne vjere, i prihvatio vjeru u progres ljudske misli putem naučnog saznanja. Sebe nije smatrao ni ateistom, ni agnostikom, niti neprijateljem crkve, nego jednostavno naučnikom. Sumnjao je i u “nepogrešivost” nauke. U knjizi O ljudskoj prirodi, za koju je dobio Pulicerovu nagradu, Vilson kaže da kada nas nauka oslobodi svih egzistencijalnih problema – globalnog zagrijavanja, prenaseljenosti planete, neizlječivih bolesti i ekološke neravnoteže – valjda tamo negdje u 22. vijeku, čovječanstvo će se suočiti sa najvećim egzistencijalnim izazovom – traženjem smisla života u perfekcionističkom svijetu bez problema.

Drugi veliki sukob oko “nepogrešivosti” imao je sa Džejmsom Votsonom. Obojica su, krajem pedesetih godina prošlog vijeka, bili mladi profesori na fakultetu za biologiju na Harvardu. Votson, nakon povratka iz Evrope, ovjenčan epohalnim otkrićem strukture DNK, sa Frensisom Krikom, koje će im nekoliko godina kasnije donijeti Nobelovu nagradu, agresivno je promovisao novu viziju biologije dajući savjete kolegama da jedino molekularna biologija i genetika imaju smisla. Bavljenje biologijom organizama i ekologijom, izgledaju kao sakupljanje poštanskih maraka – poslovi koji ne otkrivaju suštinu bioloških procesa. Vilson, s druge strane, gradi karijeru prirodnjaka čija se “laboratorija” ne može smjestiti u univerzitetske zidine i svesti na viziju organizama zarobljenih u kavezu kartezijanske biologije čije su rešetke one grane koje promoviše Votson. 

Žestoki sukob je bio neizbježan. Na jednoj strani mladi Vilson-Darvin, slijep na jedno oko zbog nezgode u ribolovu iz osnovne škole, sa posljedičnim gubitkom stereoskopskog vida, što mu je ostavilo dovoljno manevarskog prostora da istražuje samo sitne životinje, kao što su insekti. Na drugoj strani, Votson-Njutn fizikalizuje biologiju i započinje revoluciju ove nauke, koja će par decenija kasnije iznjedriti moćni genetski inženjering i eksploziju genomike kroz projekat sekvenciranja ljudskog genoma, sa ogromnim beneficijama za medicinu.

Poraz Vilsona, i ubjedljiva pobjeda Votsona, izgledali su kao neminovnost. Ali suprotno očekivanjima, sukob se završio tako što su žestoki oponenti, koji su u žaru borbe nerijetko jedan drugom zadavali verbalne udarce izpod pojasa, nekoliko decenija kasnije počeli da se uvažavaju. Harvard univerzitet je 2009 godine organizovao skup na kome su Džejms Votson i Edvard O. Vilson diskutovali vlastite karijere na vrlo prijateljski način. Prema pisanju magazina New Scientist, Votson se približio Vilsonu zato što je mrzio njegove neprijatelje. Vilson je, s druge strane, bio “blagoslovljen briljantnim neprijateljima”, uključujući i Votsona u prošlosti. Poenta je da su oba genija prepoznali genijalnost u drugome, i tako shvatili da ne mogu biti neprijatelji, nego samo neistomišljenici. Razlike u mišljenju doprinose kvalitetu naučnog diskursa i predstavljaju antidot dogmatizmu, protiv koga su se obojica istinski borili. 

Sljedeći sukob oko “nepogrešivosti” desio se poslije objavljivanja Vilsonove epohalne knjige Sociobiologija: Nova sinteza, 1975 godine. Ključna poruka knjige je bila da ponašanje životinja, uključujući čovjeka, ima jasnu biološku bazu. Kao i mravi, Vilsonove omiljene životinje, i ljudi su genetski predodređeni za socijalno ponašanje. Naučno opravdanje za ovu tezu Vilson je pronašao u matematičkoj formulaciji altruizma oksfordskog biologa Vilijama Donalda Hamiltona. Prema Hamiltonu, altruizam je genetski fenomen koji se lako detektuje njegovom matematičkom formulom, iz koje je izrastao koncept inclusive fitness (termin teško prevodiv na srpski). Ukratko, ovaj koncept ima bazu u rodbinskoj selekciji – prirodna selekcija favorizuje altruizam tako što genetska srodnost aktera prevazilazi odnos bioloških troškova i koristi. Na primjer, reproduktivni uspjeh bliskih rođaka nerijetko uključuje žrtvu jednog od njih – srodnik prvog stepena zanemaruje vlastitu reprodukciju ili preživljavanje, da bi omogućio/la reproduktivni uspjeh brata/sestre, ili preživljavanje kćerke/sina. Preživljavaju geni, a ne pojedinci.

Vilson se, prema nekim informacijama, dugo dvoumio oko Hamiltonove formulacije altruizma. Prelomio je tokom putovanja vozom iz Bostona do Floride. (Vilsonova žena se plašila letenja i savjetovala mu da ne koristi avion, nego voz.) Na početku putovanja Vilson je bio skeptičan prema Hamiltonovoj formuli. Ali, poslije detaljne analize ključnog Hamiltonovog rada tokom višesatnog putovanja, sve kockice su se složile u trenucima dok se voz probližavao Floridi. Opravdanje za Hamiltonovu formulu pronašao je i u vlastitom iskustvu. Naime, Vilsonov otac je bio alkoholičar, pa je Vilson bio primoran da brine o njemu. U trenucima trezvenosti otac se iskreno izvinjavao sinu, što je Vilsona navelo na zaključak da se njegov otac ubio da bi sinu omogućio nesmetano bavljenje naukom. Za Vilsona je ovo bio istinski primjer rodbinske selekcije na djelu. Očevi geni preživljavaju preko sina i unuka.

Vilsonova Sociobiologija je neposredno po objavljivanju dobila pozitivne recenzije nekih eksperata. Ali, ubrzo je uslijedio hladan tuš. Grupa uticajnih biologa, među kojima su bili Stiven Džej Guld i Ričard Levontin, objavila je, u avgustu 1975 godine, pismo u New York Times Review of Books, u kome su Vilsona optužili da preko sociobiologije oživljava duhove eugenike i nacizma.

Vilson je bio pogođen kritikom uticajnih kolega. Pitao se da li je možda pogriješio i time sebi nanio veliku štetu. Odlučio je da ponovo analizira detalje svih teza koje je iznio u knjizi. Zaključio je da je bio u pravu, i da se ne treba obazirati na kritike. Nastavio je da promoviše knjigu sa novim žarom, iako je bio izložen otvorenim negodovanjima. Tako je, na jednom predavanju, anonimni protestant Vilsonu izlio kofu hladne vode na glavu. Hladnokrvni Vilson (istinski i metaforično) je papirnatim maramicama obrisao glavu i nastavio sa predavanjem.

U sljedećih nekoliko decenija Vilson nastavlja intenzivna istraživanja mravljih društava. Otvaraju se novi vidici koji bude sumnje u stare teorije. Dosljedan kritici “nepogrešivosti”, Vilson je 35 godina poslije objavljivanja Sociobiologije naučno oborio Hamiltonovu i vlastitu nepogrešivost. U studiji objavljenoj u Nature, u saradnji sa dvoje uticajnih harvardskih matematičara, razvio je novu teoriju grupne selekcije. Socijalne grupe, a ne geni, su jedinice prirodne selekcije. Nova teorija je ozbiljan izazov geno-centrizmu neodarvinističke biologije. 

Opet žestoke reakcije uticajnih biologa kao i prije 35 godina. Najglasniji kritičar, ovoga puta, je bio Ričard Dokins. Žestoko se obrušava na Vilsona i optužuje ga za bazično nepoznavanje Darvinizma i koncepta inclusive fitness. Vilson opet hladnokrvan i uvjeren u validnost nove teorije. Na Dokinsove kritike odgovara jednostavnom tezom da, umjesto što ga kritikuje u novinskim tekstovima, Dokins treba da se potrudi i obori matematičku pozadinu nove teorije. Sukob između Vilsona i Dokinsa dospio je i na BBC. U programu Newsnight, emitovanom u novembru 2014, Vilson je na pitanje voditelja o njegovom sukobu sa Dokinsom, rekao da on sa Dokinsom nema nikakvog spora, jer je Dokins novinar. Prema Vilsonu “novinari izvještavaju šta su naučnici otkrili”. Zaključuje “Moja neslaganja su zapravo sa naučnicima, koji rade istraživanja”.

U cilju promocije nove teorije Vilson je napisao popularnu knjigu Socijalno osvajanje Zemlje. U knjizi je detaljno opisao nove principe socijalne organizacije mrava i ljudi, organizama tako dalekih na evolucionoj skali, a tako bliskih po socijalnoj organizaciji. (Knjiga je meni poslužila kao inspiracija za dio knjige Svetac i grešnik. Naslov je pozajmljen od Vilsona).

Posljednjih par decenija života Vilson se posvetio ekološkim problemima. U intervjuima i knjigama suptilno kritikuje naš odnos prema drugim vrstama i prirodi uopšte. Korsiti englesku skraćenicu HIPPO, da opiše antropogene ekološke efekte. H je habitat loss ili gubitak staništa, I je invasive species ili invazivne vrste, prvo P je pollution ili zagađenje okoline, drugo P je human population ili ljudska populacija, O je overharvesting ili prekomjerne žetve i izlovljavanja. Jedan je od osnivača Fondacije biodiverziteta koja nosi njegovo ime. Misija fondacije je bolje razumijevanje ekologije. To nije posao za amatere, kakvih je mnogo u svijetu (uključujući i Srbiju). Razumijevanje egzistencijalnih rizika uzrokovanih ljudskim uticajem na oikos, ili zajednički planetarni živi dom, je posao za vrhunske ekološke eksperte, suptilne edukatore, odgovorne novinare i političare. Cilj je da se zaštite ključne vrste od kojih zavise ekosistemi. U tekstu misije Fondacije biodiverziteta su Vilsonove rečenice „Gubitak ključne vrste je poput bušilice koja slučajno udari u dalekovod. To uzrokuje da se svjetla ugase svuda.”

E. O. Vilson je, bez sumnje, bio posljednji renesansni biolog. Njegov odlazak je veliki gubitak za nauku. Epoha u kojoj živimo po mnogo čemu je suprotna renesansi. Obilježena je parcelizacijom znanja protiv koga se Vilson borio u knjizi Consilience (termin teško prevodiv na srpski; moj prevod u Svecu i grešniku je “sveznanje”, kao veza između svih formi znanja), intelektualnim šarlatanstvom i prekomjernim dozama političke korektnosti. Zato nije iznenađenje što je odlazak istinskog renesansnog uma, iz anti-renesansnog vremena, ispraćen plitkoumnim nekrolozima u Scientific American-u i Spectator-u (vidjeti tekst Milana Ćirkovića na Talasu.rs). Nekrolozima što promovišu intelektualno sljepilo autora, kao nepogrešivi simptom sveopšteg pada epistemoloških standarda. Takvi nekrolozi, u svjetlu sumnjivih intelektualnih normi epohe, su istinski kompliment za Vilsona.