Genijalni fizičar, i suptilni aforističar na temu nauka i društvo, Ričard Fajnman, je smatrao da “Jedino nauka od svih oblasti sadrži u sebi lekciju o opasnosti vjerovanja u nepogrešivost najvećih učitelja”. Ovaj Fajnmanov aforizam odlično opisuje posljednjeg renesansnog mislioca biologije, Edvarda Ozborna Vilsona (poznatijeg kao E. O. Vilson), koji nas je napustio 26. decembra 2021, u 92 godini. Vilsonova karijera duga preko 70 godina (kao trinaestogodišnjak otkrio nove vrste mrava) obilježena je stalnim testiranjem “vjerovanja u nepogrešivost”.
Rođen u Birmingemu, Alabama, 10. juna 1929 godine, u srcu južnjačkog tradicionalizma obojenog jakim uticajem baptističke crkve, Vilson je još kao dječak posumnjao u religijsku “nepogrešivost”. Poredeći učenje koje nudi crkva, sa onim što je sam naučio u adolescentnim istraživanjima lokalne flore i faune, shvatio je da dva učenja ne idu zajedno. Odbio je “nepogrešivost” tradicionalne vjere, i prihvatio vjeru u progres ljudske misli putem naučnog saznanja. Sebe nije smatrao ni ateistom, ni agnostikom, niti neprijateljem crkve, nego jednostavno naučnikom. Sumnjao je i u “nepogrešivost” nauke. U knjizi O ljudskoj prirodi, za koju je dobio Pulicerovu nagradu, Vilson kaže da kada nas nauka oslobodi svih egzistencijalnih problema – globalnog zagrijavanja, prenaseljenosti planete, neizlječivih bolesti i ekološke neravnoteže – valjda tamo negdje u 22. vijeku, čovječanstvo će se suočiti sa najvećim egzistencijalnim izazovom – traženjem smisla života u perfekcionističkom svijetu bez problema.
Drugi veliki sukob oko “nepogrešivosti” imao je sa Džejmsom Votsonom. Obojica su, krajem pedesetih godina prošlog vijeka, bili mladi profesori na fakultetu za biologiju na Harvardu. Votson, nakon povratka iz Evrope, ovjenčan epohalnim otkrićem strukture DNK, sa Frensisom Krikom, koje će im nekoliko godina kasnije donijeti Nobelovu nagradu, agresivno je promovisao novu viziju biologije dajući savjete kolegama da jedino molekularna biologija i genetika imaju smisla. Bavljenje biologijom organizama i ekologijom, izgledaju kao sakupljanje poštanskih maraka – poslovi koji ne otkrivaju suštinu bioloških procesa. Vilson, s druge strane, gradi karijeru prirodnjaka čija se “laboratorija” ne može smjestiti u univerzitetske zidine i svesti na viziju organizama zarobljenih u kavezu kartezijanske biologije čije su rešetke one grane koje promoviše Votson.
Žestoki sukob je bio neizbježan. Na jednoj strani mladi Vilson-Darvin, slijep na jedno oko zbog nezgode u ribolovu iz osnovne škole, sa posljedičnim gubitkom stereoskopskog vida, što mu je ostavilo dovoljno manevarskog prostora da istražuje samo sitne životinje, kao što su insekti. Na drugoj strani, Votson-Njutn fizikalizuje biologiju i započinje revoluciju ove nauke, koja će par decenija kasnije iznjedriti moćni genetski inženjering i eksploziju genomike kroz projekat sekvenciranja ljudskog genoma, sa ogromnim beneficijama za medicinu.
Poraz Vilsona, i ubjedljiva pobjeda Votsona, izgledali su kao neminovnost. Ali suprotno očekivanjima, sukob se završio tako što su žestoki oponenti, koji su u žaru borbe nerijetko jedan drugom zadavali verbalne udarce izpod pojasa, nekoliko decenija kasnije počeli da se uvažavaju. Harvard univerzitet je 2009 godine organizovao skup na kome su Džejms Votson i Edvard O. Vilson diskutovali vlastite karijere na vrlo prijateljski način. Prema pisanju magazina New Scientist, Votson se približio Vilsonu zato što je mrzio njegove neprijatelje. Vilson je, s druge strane, bio “blagoslovljen briljantnim neprijateljima”, uključujući i Votsona u prošlosti. Poenta je da su oba genija prepoznali genijalnost u drugome, i tako shvatili da ne mogu biti neprijatelji, nego samo neistomišljenici. Razlike u mišljenju doprinose kvalitetu naučnog diskursa i predstavljaju antidot dogmatizmu, protiv koga su se obojica istinski borili.
Sljedeći sukob oko “nepogrešivosti” desio se poslije objavljivanja Vilsonove epohalne knjige Sociobiologija: Nova sinteza, 1975 godine. Ključna poruka knjige je bila da ponašanje životinja, uključujući čovjeka, ima jasnu biološku bazu. Kao i mravi, Vilsonove omiljene životinje, i ljudi su genetski predodređeni za socijalno ponašanje. Naučno opravdanje za ovu tezu Vilson je pronašao u matematičkoj formulaciji altruizma oksfordskog biologa Vilijama Donalda Hamiltona. Prema Hamiltonu, altruizam je genetski fenomen koji se lako detektuje njegovom matematičkom formulom, iz koje je izrastao koncept inclusive fitness (termin teško prevodiv na srpski). Ukratko, ovaj koncept ima bazu u rodbinskoj selekciji – prirodna selekcija favorizuje altruizam tako što genetska srodnost aktera prevazilazi odnos bioloških troškova i koristi. Na primjer, reproduktivni uspjeh bliskih rođaka nerijetko uključuje žrtvu jednog od njih – srodnik prvog stepena zanemaruje vlastitu reprodukciju ili preživljavanje, da bi omogućio/la reproduktivni uspjeh brata/sestre, ili preživljavanje kćerke/sina. Preživljavaju geni, a ne pojedinci.
Vilson se, prema nekim informacijama, dugo dvoumio oko Hamiltonove formulacije altruizma. Prelomio je tokom putovanja vozom iz Bostona do Floride. (Vilsonova žena se plašila letenja i savjetovala mu da ne koristi avion, nego voz.) Na početku putovanja Vilson je bio skeptičan prema Hamiltonovoj formuli. Ali, poslije detaljne analize ključnog Hamiltonovog rada tokom višesatnog putovanja, sve kockice su se složile u trenucima dok se voz probližavao Floridi. Opravdanje za Hamiltonovu formulu pronašao je i u vlastitom iskustvu. Naime, Vilsonov otac je bio alkoholičar, pa je Vilson bio primoran da brine o njemu. U trenucima trezvenosti otac se iskreno izvinjavao sinu, što je Vilsona navelo na zaključak da se njegov otac ubio da bi sinu omogućio nesmetano bavljenje naukom. Za Vilsona je ovo bio istinski primjer rodbinske selekcije na djelu. Očevi geni preživljavaju preko sina i unuka.
Vilsonova Sociobiologija je neposredno po objavljivanju dobila pozitivne recenzije nekih eksperata. Ali, ubrzo je uslijedio hladan tuš. Grupa uticajnih biologa, među kojima su bili Stiven Džej Guld i Ričard Levontin, objavila je, u avgustu 1975 godine, pismo u New York Times Review of Books, u kome su Vilsona optužili da preko sociobiologije oživljava duhove eugenike i nacizma.
Vilson je bio pogođen kritikom uticajnih kolega. Pitao se da li je možda pogriješio i time sebi nanio veliku štetu. Odlučio je da ponovo analizira detalje svih teza koje je iznio u knjizi. Zaključio je da je bio u pravu, i da se ne treba obazirati na kritike. Nastavio je da promoviše knjigu sa novim žarom, iako je bio izložen otvorenim negodovanjima. Tako je, na jednom predavanju, anonimni protestant Vilsonu izlio kofu hladne vode na glavu. Hladnokrvni Vilson (istinski i metaforično) je papirnatim maramicama obrisao glavu i nastavio sa predavanjem.
U sljedećih nekoliko decenija Vilson nastavlja intenzivna istraživanja mravljih društava. Otvaraju se novi vidici koji bude sumnje u stare teorije. Dosljedan kritici “nepogrešivosti”, Vilson je 35 godina poslije objavljivanja Sociobiologije naučno oborio Hamiltonovu i vlastitu nepogrešivost. U studiji objavljenoj u Nature, u saradnji sa dvoje uticajnih harvardskih matematičara, razvio je novu teoriju grupne selekcije. Socijalne grupe, a ne geni, su jedinice prirodne selekcije. Nova teorija je ozbiljan izazov geno-centrizmu neodarvinističke biologije.
Opet žestoke reakcije uticajnih biologa kao i prije 35 godina. Najglasniji kritičar, ovoga puta, je bio Ričard Dokins. Žestoko se obrušava na Vilsona i optužuje ga za bazično nepoznavanje Darvinizma i koncepta inclusive fitness. Vilson opet hladnokrvan i uvjeren u validnost nove teorije. Na Dokinsove kritike odgovara jednostavnom tezom da, umjesto što ga kritikuje u novinskim tekstovima, Dokins treba da se potrudi i obori matematičku pozadinu nove teorije. Sukob između Vilsona i Dokinsa dospio je i na BBC. U programu Newsnight, emitovanom u novembru 2014, Vilson je na pitanje voditelja o njegovom sukobu sa Dokinsom, rekao da on sa Dokinsom nema nikakvog spora, jer je Dokins novinar. Prema Vilsonu “novinari izvještavaju šta su naučnici otkrili”. Zaključuje “Moja neslaganja su zapravo sa naučnicima, koji rade istraživanja”.
U cilju promocije nove teorije Vilson je napisao popularnu knjigu Socijalno osvajanje Zemlje. U knjizi je detaljno opisao nove principe socijalne organizacije mrava i ljudi, organizama tako dalekih na evolucionoj skali, a tako bliskih po socijalnoj organizaciji. (Knjiga je meni poslužila kao inspiracija za dio knjige Svetac i grešnik. Naslov je pozajmljen od Vilsona).
Posljednjih par decenija života Vilson se posvetio ekološkim problemima. U intervjuima i knjigama suptilno kritikuje naš odnos prema drugim vrstama i prirodi uopšte. Korsiti englesku skraćenicu HIPPO, da opiše antropogene ekološke efekte. H je habitat loss ili gubitak staništa, I je invasive species ili invazivne vrste, prvo P je pollution ili zagađenje okoline, drugo P je human population ili ljudska populacija, O je overharvesting ili prekomjerne žetve i izlovljavanja. Jedan je od osnivača Fondacije biodiverziteta koja nosi njegovo ime. Misija fondacije je bolje razumijevanje ekologije. To nije posao za amatere, kakvih je mnogo u svijetu (uključujući i Srbiju). Razumijevanje egzistencijalnih rizika uzrokovanih ljudskim uticajem na oikos, ili zajednički planetarni živi dom, je posao za vrhunske ekološke eksperte, suptilne edukatore, odgovorne novinare i političare. Cilj je da se zaštite ključne vrste od kojih zavise ekosistemi. U tekstu misije Fondacije biodiverziteta su Vilsonove rečenice „Gubitak ključne vrste je poput bušilice koja slučajno udari u dalekovod. To uzrokuje da se svjetla ugase svuda.”
E. O. Vilson je, bez sumnje, bio posljednji renesansni biolog. Njegov odlazak je veliki gubitak za nauku. Epoha u kojoj živimo po mnogo čemu je suprotna renesansi. Obilježena je parcelizacijom znanja protiv koga se Vilson borio u knjizi Consilience (termin teško prevodiv na srpski; moj prevod u Svecu i grešniku je “sveznanje”, kao veza između svih formi znanja), intelektualnim šarlatanstvom i prekomjernim dozama političke korektnosti. Zato nije iznenađenje što je odlazak istinskog renesansnog uma, iz anti-renesansnog vremena, ispraćen plitkoumnim nekrolozima u Scientific American-u i Spectator-u (vidjeti tekst Milana Ćirkovića na Talasu.rs). Nekrolozima što promovišu intelektualno sljepilo autora, kao nepogrešivi simptom sveopšteg pada epistemoloških standarda. Takvi nekrolozi, u svjetlu sumnjivih intelektualnih normi epohe, su istinski kompliment za Vilsona.
Leave a Reply