Nauka je ideologija prerušena u metod.
Pol Kingsnort
Velika je vjerovatnoća da će epigraf kojim započinjemo ovaj esej biti izložen snažnoj kritici, pa možda čak proglašen reakcionarnim i bliskim teorijama zavjere. Nije teško naslutiti identitet kritičara. To bi svakako morali biti tvrdokorni naučnici i njihovi sljedbenici – tzv. progresivni dio čovječanstva koji modernu nauku smatra superiornim saznajnim metodom.
Ali oprez nalaže da se svako dobronamjerno mišljenje, a nemamo razloga da vjerujemo da gornje mišljenje nije takvo, ipak treba analizirati da bi se njegova vrijednost ili ništavnost mogle potvrditi ili odbaciti. U ovom eseju izložiću argumente da nauka zaista može postati ideologija, i da se nauka kao saznajna forma, ne može poistovjećivati sa bilo kojim metodom, uključujući tzv. naučni metod.
Koristan uvod u moju argumentaciju je sjajna metafora Valtera Benjamina o anđelu istorije. Benjamin je od prijatelja, slikara Pola Klea, kupio sliku Angelus Novus 1921. godine. Skoro dvadeset godina kasnije, Benjamin je izvršio samoubistvo bježeći od nacista. Njegov prijatelj Geršom Šolem je naslijedio sliku i otkrio da je Benjamin osjećao mističnu povezanost sa Angelus Novusom. Ta povezanost mu je pomogla da konstruiše originalnu metaforu istorije u Tezama o filozofiji istorije. U Benjaminovoj metafori anđeo jasno vidi prošlost ali ne vidi budućnost, jer ga je splet okolnosti (vjerovatno vezan za posebnosti ljudske vrste) postavio u takav položaj (Slika 1). Po prirodi svoga posla Angelus Novus bi da pomogne svim ugroženim ljudima koje vidi u dugoj projekciji istorije. Ali iz raja dolazi jaka oluja. Anđeoska krila su otvorena, a anđeo, zbog jačine vjetra, ne može da ih sklopi. Zato se pred anđelovim očima istorija ubrzava, a gomila ljudskih nevolja raste do neba. Benjamin zaključuje da je oluja iz raja ono što zovemo progresom.
Ekvivalent oluje iz raja u modernom ljudskom svijetu može biti nauka. Vidjećete da ideološki suprostavljene kulture, u formi velikih sila, SAD, Kina, EU, Rusija, i druge, imaju slične vizije nauke – sredstvo za ubrzanje progresa, ili reset, koje će im omogućiti dominaciju nad rivalima, ili najmanje paritet. Krajnji rezultat može biti kraj istorije. Ali ne idealizovani kraj koji je predviđao Frensis Fukujama. Način na koji ključni akteri – od naučnika do njihovih obrazovanih sljedbenika i državnih sponzora – razumiju i koriste nauku i njene aplikacije, vodi ka mogućem kraju humanosti. Taj kraj se nazire kao veliki zatvor – digitalni Alkatraz (Slika 1) – dobrovoljna robijašnica u kojoj vlada totalitarizam nepoznat do sada.
Globalni sistem za proizvodnju znanja
Nauka je, unajkraće, jedna od formi saznavanja. Ali samo jedna. Druge forme saznavanja su umjetnost, religija, mitologija, filozofija, misticizam, učenje od prirode koju su praktikovale urođeničke kulture itd. Saznavanje je, u najširem smislu, odgovor živih bića na egzistencijalne izazove.
Neki moderni filozofi nauku vide kao saznavanje istine o svijetu. Istina se ne tumači kao apsolutna kategorija, nego kao segment realnosti koji je dostupan našem saznajnom aparatu. Antički filozofi su nauku zvali poezijom čistog učenja. I jednima i drugima bilo je jasno da je nauka duboko individualni poduhvat. Najznačajnija naučna otkrića su posljedica idiosinkrazija ljudske psihe kao osnovne jedinice saznavanja. Tek u novije vrijeme nauka je postala kolektivni empirijski proces. To se desilo kada su nacionalne elite otkrile važnost nauke u projekciji moći njihovih država. Bertrand Rasel, jedan od najuticajnijih filozofa 20. vijeka, naslutio je opasnost koja proizilazi iz takve interpretacije nauke. U Istoriji Zapadne filozofije Rasel kaže:
Filozofije koje su inspirisane naučnom tehnikom su filozofije moći i one sve što nije ljudsko vide kao obični sirovi materijal. Posljedice se više ne razmatraju; cijeni se samo vještina postupka. Ovo je takođe jedan oblik ludila. To je, u našem vremenu najopasniji oblik ludila, i onaj protiv koga bi zdrava filozofija trebalo da ponudi odgovarajući lijek. str. 456.
Početak modernog empirijskog “ludila” vidjeli su samo oni naučnici koji su bili dovoljno hrabri da se suprotstave naučnom kolektivizmu. Jedan od prvih bio je Ser Fred Hojl. Zapamćen kao naučnik bez dlake na jeziku, što ga je vjerovatno koštalo Nobelove nagrade, javno je zastupao tezu da uvođenje velikog novca u nauku pravi veću štetu nego korist. Alvin Vajnberg, nuklearni fizičar, i direktor nacionalne laboratorije u Ouk Ridžu, citirao je Hojla u časopisu Science početkom šezdesetih godina prošlog vijeka da bi predočio opasnost od pretvaranja nauke u naučno-industrijski kompleks. Da su Vajnberg i Hojl bili u pravu svjedoče problemi koji potresaju modernu nauku danas. Časopis Nature je prije samo nekoliko godina uradio anketu na uzorku od 1500 naučnika. Na osnovu njihovih odgovora dalo se zaključiti da je nauka u dubokoj krizi jer je postala nekontrolisana industrija.
Bez obzira na krizu, industrijalizacija nauke se intenzivira. Stepen industrijalizacije možemo vidjeti iz posljednjeg Uneskovog izvještaja objavljnog sredinom 2021. Naslov izvještaja otkriva suštinu: Trka protiv vremena za pametniji razvoj. U ovoj trci jasno se nazire koji je segment kolektivne nauke posebno ‘vruć’. Radi se o vještačkoj inteligenciji, ili AI, i novoj istraživačkoj oblasti, kvantnoj kompjutaciji. Interesantna ilustracija ekspanzije AI istraživanja je sljedeći podatak. Broj naučnih radova u AI i robotici, u svim svjetskim časopisima, u periodu 2018-2019, iznosio je 275 577. Ovaj broj bio je značajno veći od broja radova u osatlim oblastima istraživanja, od energije i nauke o materijalima do biotehnologije.
Uneskov izvještaj navodi da je u periodu od 2016-2020, trideset zemalja usvojilo strategije za AI istraživanja. Posebno se pominju SAD, Kina i Rusija, kao zemlje koje se pozicioniraju da dosegnu prednost nad rivalima u ovom segmentu kolektivne nauke. Izvještaj citira izjavu Vladimira Putina iz 2017. ‘Ko god postane lider u ovoj sferi postaće vladar svijeta’.
Kina planira da do 2030 godine postane svjetski lider u AI inovacijama. Ona je već vlasnik najvećeg broja AI patenata. Međutim, Kini nedostaje kritična masa individualnog talenta, koju nesumnjivo posjeduju SAD. Američki univerziteti i AI korporacije (Google, Apple, itd.) su još uvijek najprivlačniji centri za svjetski istraživački podmladak. Ovo SAD-u daje izrazitu prednost nad rivalima i otvara nove mogućnosti. Zbog toga su SAD udvostručile ulaganja u kvantnu kompjutaciju u periodu između 2019 i 2022.
Dvije forme etike
Raselovo mišljenje da kolektivizacija nauke kroz promociju njene superiorne tehnike vodi ka formi ludila, jer ne uzima u obzir krajnje posljedice takvog poduhvata, može se tumačitio kao uvođenje etike u naučni proces. Suština Raselove etike svodi se na traženje ‘zdrave filozofije’ koja će biti u stanju da predoči opasnosti od transformacije ‘naučne tehnike’ u sredstvo za kreiranje neograničene moći. Zdrava filozofija na koju Rasel aludira, otkriva nam (vidjeti dolje) da demonstracija moći nije usmjerena samo na rivale u formi konkurentskih država. Rasel vidi dalje od uskog naučnog pogleda na svijet – nauka je samo jedna od saznajnih formi koje služe našem kognitivnom aparatu. Ako insistiramo da je ta saznajna forma superiorna u odnosu na druge forme, samo zato što posjeduje superiornu tehniku, rizikujemo od njene transformacije u ideologiju. Nauka, kao ideologija zaslijepljena vlastititom tehnikom, postaje toliko moćna da je suprotstavljanje njenoj moći apsurdno. Rivali nisu samo konkurentske države, nego i svi ‘unutrašnji neprijtelji’ koji nauku ne vide kao superiornu saznajnu formu i usuđuju se kritikovati je. Evo kako Rasel skicira ovaj problem u kontesktu ljudskih saznajnih formi.
Cjelokupno egzaktno znanje – po mom mišljenju – pripada nauci; sva dogma o onome što prevazilazi egzaktno znanje pripada teologiji. Ali između teologije i nauke postoji ničija zemlja, izložena napadima sa obje strane; ova Ničija Zemlja je filozofija. Istorija Zapadne filozofije, str. 1.
Raselova skica saznajnih formi se može proširiti dodavanjem forme koja je njemu promakla, a nama danas izgleda kao ništa manje vrijedna od nauke, filozofije i religije, u kontekstu znanja o prirodi koje su posjedovale urođeničke kulture. Nazovimo ovu formu tradicionalno znanje o prirodi ili Urođenička NAuka (UNA). Tek nedavno ekolozi su otkrili da ne mogu rješavati neke ekološke probleme putem naučnih intervencija. U isto vrijeme urođeničke kulture rješavaju te ekološke probleme, jer bolje poznaju detalje funkcionisanja prirode. Ekolozi zbog toga pozivaju predstavnike urođeničkih kultura na naučne konferencije u cilju razmjene znanja. Vodeći naučni izadavač, Kembridž univerzitet (Cambridge University Press), je objavio knjigu Tradicionalno ekološko znanje:Učenje iz autohtonih praksi za održivost životne sredine (2018), koju su napisali naučno obrazovani predstavnici Sjeverno-američkih Indijanaca.
Ali, i pored volje da se uvaže pred-naučna znanja, moderna nauka i dalje smatra svoju tehniku superiornom. Evo primjera koji demonstrira aroganciju nauke prema UNA iz knjige Na radu u ruševinama (Chelsea Green, London 2023) novinara i ekološkog aktiviste, Dugalda Hajna. Na jeziku Laponaca, urođeničkog naroda sa sjevera Evrope, termin za Auroru borealis, dobro nam poznatu sa školskih časova kao polarna svjetlost, je Guovssahas ili ‘svjetlo koje se čuje’. Laponci vijekovima, ako ne i milenijima, insistiraju da se uz polarnu svjetlost uvijek čuju zvuci slični šuštanju. U jednom švedskom naučno-popularnom časopisu, u izdanju iz jula 2004, radoznali čitalac je postavio pitanje ‘Da li se Aurora čuje?’ Odgovorio mu je jedan ekspert, naravno univerzitetski profesor, sa autoritetom kolektivne nauke iza njega. Odgovor je glasio da se radi o sujevjerju. Nema naučnih dokaza da fenomen polarne svjetlosti proizvodi bilo kakve zvukove. Znanje o prirodi do koga su Laponci došli, i predstavlja jedan od stubova njihove kulture, je tako proglašeno bezvrijednim.
Ali, finski fizičar Unto Laine, stručnjak za akustiku, se zainteresovao za problem. Nedvosmisleno je dokazao, u naučnoj studiji iz 2012, da Aurora zaista proizvodi zvukove. Ovo su prenijeli mediji, uključujući New Scientist i BBC. Ali, Dugald Hajn kaže: ‘Ako mislite da bi takvo otkriće moglo izazvati malo poniznosti, to se jednostavno nije desilo’ komentarišući ignorisanje autohtonog znanja Laponaca koga se New Scientist i BBC nisu udostojli ni da pomenu. Za njih je autoritet kolektivne nauke važniji od tradicionalnih znanja. Iz perspektive etike ovo je u najmanju ruku problem, jer je etika UNA superiornija od etike koju propovijeda moderna nauka.
Naučna etika se fokusira isključivo na naučnu tehniku. Ako zavirite u naučne časopise, udžbenike, enciklopedije ili internet prezentacije relevantnih institucija, brzo ćete otkriti da je suština naučne etike poštovanje metoda. Savjeti mladim naučnicima se uglavnom svode na upute kako obavljati naučni postupak, uz maksimum poštenja u prikupljanju, pisanju i objavljivanju rezultata istraživanja, da bi kolektivni proces tekao bez zastoja. Pojednostavljeno do apsurda, naučna etika usmjerena je isključivo na njegovanje pojave koju je Rasel nazvao ludilom. Posljedice nas ne interesuju, pa makar one bile pogubne za ljudski kolektiv. Interesuje nas samo vještina postupka.
Ali, etika koju praktikuje UNA daleko je sofisticiranija od naučne etike i bliska je Raselovoj ‘zdravoj filozofiji’. Moglo bi se tvrditi da je UNA etika najautentičnija forma ljudske empirijske etike zato što nije antropocentrična. Ako se nešto može zamjeriti Raselu, onda je to očigledni previd. UNA etika starija je od filozofije same, pa time i od Raselove ‘zdrave filozofije’ – postojala je hiljadama godina u mnogim urođeničkim kulturama širom planete. Evo kako tu etiku opisuje Robin Val Kimerer, profesorica ekologije na Državnom Univerzitetu Njujorka, i pripadnica Potovatomi indijanskog plemena, u već pomenutoj knjizi Tradicionalno ekološko znanje.
Pejzaži potoka i jezera, planina i plodnih dolina, koje dijele hiljade biljnih i životinjskih vrsta, za Zapadni materijalistički pogled na svijet su bogatstvo prirodnih resursa. Nasuprot tome, tradicionalne autohtone filozofije živi svijet ne shvataju kao skup resursa koji se mogu iskoristiti, već kao skup odnosa i odgovornosti. Mi nastanjujemo pejzaž pun darova koje stvaraju naši rođaci, suverena bića koja nas održavaju, uključujući biljke. Osnovno načelo tradicionalnog znanja je da biljke nisu puki objekti ili niži oblici života kao što zapadnjačka biologija sugeriše, već osobe sa sopstvenim znanjima, namjerama i duhom. Ne samo da se biljke priznaju kao ličnosti, već su prepoznate i kao naši najstariji učitelji. Tradicionalno ekološko znanje, str. 27.
Na osnovu gornjeg citata, kao i na osnovu cjelokupne knjige, može se zaključiti, uz izvjesnu ogradu koja proizilazi iz modernog razumijevanja nauke, da je UNA bila prva forma nauke koju je čovječanstvo ikada praktikovalo. Naravno, UNA je bila tehnički inferiorna u poređenju sa modernom naukom, ali je imala jednu veliku prednost nad njom. Bila je etički superiornija. O tome svjedoče eksperimenti objavljeni u respektabilnim naučnim časopisima. Eksperimenti upoređuju urođeničku poljoprivredu sa modernom naučno-industrijskom poljoprivredom iz ekološke perspektive. Urođenička poljoprivreda biljke tretira kao drugačije ‘ljude’ – svjesna i osjećajna bića. Moderna industrijska poljoprivreda biljke tretira onako kao što je Rasel govorio ‘obični sirovi materijal’. Krajnji rezultat je jasna pobjeda urođeničke poljoprivrede nad industrijskom kad je u pitanju ekološki totalitet. Industrijska poljoprivreda stvara ekološku devastaciju, a urođenička njeguje stabilnost i održivost.
Urođenički tretman biljaka kao svjesnih bića nije nikakvo sujevjerje, nego nova naučna realnost. Moje kolege i saradnici, František Baluška, botaničar i ćelijski biolog, Artur Reber, kognitivni psiholog i Vilijam B. Miler, ljekar, razvili su novu teoriju svijesti. Ovu teoriju u formi knjige uskoro treba da objavi Oksford univerzitet (Oxford Univesity Press). Poruka teorije je sublimirana u pet riječi: ‘Život i osjećajnost su istovremeni’. Sva živa bića, od sićušnih bakterija, preko biljaka, do najkrupnijih sisara, imaju osjećaje i svijest. Uslov za pojavu biološkog ‘ja’ – koje osjeća, raduje se, pati, uči i razumije svoje okruženje – je ćelijska membrana, struktura što razdvaja biološki subjekat od objekta njegovog okruženja. Prvo biološko ‘ja’ u istoriji života bile su prve ćelije – bakterije i arheje. Naše biološko ‘ja’ kompozitno je – mi smo konglomerat sastavljen od mnoštva bakterija, arheja, protista i njihovih fuzija. Moderna nauka je od Dekarta pa do danas ignorisala prostu činjenicu da živjeti znači osjećati, koju su uvažavale mnoge urođeničke kulture.
Protiv metoda
Budući da je moderna nauka etički površna jer ne uzima u obzir krajnje posljedice svoje tehničke superiornosti nad drugim saznajnim formama, važno pitanje ja kako se odnositi prema njoj. Jedini filozof nauke koji je imao hrabrosti da formuliše mogući odgovor bio je Paul Fejerabend. U naučnim i filozofskim krugovima Fejerabend se još uvijek smatra kontroverznim, što je blaga forma neslaganja sa njim, dok se u nešto radikalnijoj interpretaciji Fejerabend smatra neprijateljem nauke. Ovdje se uspostavlja veza između Raselovog predviđanja da će mete nauke gladne neograničene moći, na kraju postati i njeni unutrašnji kritičari.
Glavna teza Fejerabendove filozofije je bila da u nauci nema metoda. Tezu je izložio u knjizi Protiv metoda objavljenoj 1975. Ukratko, Fejerabend je smatrao, na osnovu detaljnih istraživanja ideja u fizici, da naučna otkrića predstavljaju individualne kreacije ljudske psihe. Ne postoji jedan univerzalni psihološki način da se dođe do otkrića, nego gotovo neograničeno mnoštvo. Načini dolaska do otkrića uopšte ne moraju biti racionalni. Na primjer, August Kekule je otkrio strukturu benzena poslije sna o mitološkoj zmiji koja jede svoj rep. Fejerabend je zaključio da u nauci, ili preciznije otkrivanju najvažnijih ideja, vlada epistemološka anarhija, u smislu da treba dozvoliti kreativnosti da cvjeta neograničeno, a ne sputavati je metodološkom dogmom. Ovaj stav ga je doveo u sukob sa tezom duboko ukorijenjenom u nauci i filozofiji nauke, da je naučni metod sakrosanktni princip.
Kad se Fejerabendov stav dovede u vezu sa Raselovim pokušajem uvođenja etike u nauku, on postaje mnogu suptilniji. Sve dok nauka kao saznajni metod ostaje u domenu individualnog, ne može biti jedinstvenog metoda za saznavanje. Idiosinkrazije ljudske psihe i njena neograničena kreativnost to ne dozvoljavaju. Ali kad se individualne idiosinkrazije stave u službu kolektiva, ili preciznije dijela kolektiva zainteresovanog za akviziciju moći, nauka se prisilno pretvara u metod za invenciju novih formi moći. Fejerabend je ovo jasno vidio. Zbog toga je predlagao da se nauka treba odvojiti od države, na isti način na koji je to urađeno sa religijom.
Moderna nauka i pored deklarativnog neslaganja sa Fejerabendovim stavom, počinje da se slaže sa njim bez svijesti o tome. Istraživanja mladog sociologa nauke, Ohida Jakuba, bazirana na detaljnoj analizi zaostavštine najznačajnijeg sociologa nauke, Roberta K. Mertona, otkrila su 64 forme naučnih otkrića. Neke od formi slijede regularnosti vezane za sociološke aspekte nauke, kao posljedicu njenog kolektivizma. Međutim, najveći broj formi je posljedica idiosinkrazija ljudske psihe, čime se Fejerabendu po prvi put daje za pravo. Drugim riječima, naučni metod je naknadno nametnuta dogma. Nove ideje nastaju u moru epistemološke anarhije kao sponi između ljudske psihe i inventivnosti. Naravno, Fejerabendu se ne odaje priznanje, kao što naučni mediji nisu odali priznanje Laponcima u kontekstu otkrića zvučnosti Aurore borealis.
Jedini naučnik koji se donekle približio Fejerabendu bio je britanski imunolog i Nobelovac, Ser Piter Medavar. On je kritikovao način na koji se pišu naučni radovi. U svim časopisima matrica naučnog rada je ista: uvod, metodologija, rezultati i diskusija. Ovo je glorifikacija naučnog metoda kroz jedinstvo matrice. Medavar je kritikovao matricu, a preko nje i metod, tvrdeći da takva matrica ne poštuje realnost naučnog procesa, aludirajući na činjenicu da ljudska psiha ne trpi matrice.
Fejerabend je još uvijek crna ovca nauke. Naučnici i filozofi uglavnom mu ne priznaju originalnost, ali dobro informisani novinari se ne slažu. Tako novinar Džon Horgan, koji je intervjuisao Fejerabenda, mnoge naučnike i filozofe nauke, uključujući Karla Popera i Tomasa Kuna, otkriva Fejerabendov duboko etički pristup u tekstu objavljenom u Scientific Americanu.
Fejerabend nije napadao nauku zato što je vjerovao da je ona manje validna od astrologije ili religije. Potpuno suprotno. On je napadao nauku jer je prepoznao – i bio prestravljen – ogromnom superiornošću nauke u poređenju sa drugim oblicima znanja. Njegove primjedbe nauci bile su moralne i političke, a ne epistemološke. Plašio se da nauka, upravo zbog njene ogromne moći, može postati totalitarna sila koja slama sve svoje rivale.
Struktura nauke
Struktura nauke pogoduje njenoj potencijalnoj transformaciji u totalitarnu silu. Fizika je opšte-prihvaćena fundamentalna nauka. Hemija, biologija i sve primijenjene nauke se izvode iz fizike. Izvedene nauke se onda redukuju u principe koje definiše fizika, putem matematike. Ovakva struktura nauke, koju je naučni i filozofski establišment ugradio u temelje obrazovnog sistema, rađa široki spektar mehanizacije u kome sva živa bića postaju objekti fizike rastavljeni na bazične molekularne elemente. Fizika onda legitimizuje hemiju i biologiju. Priroda se tretira kao velika mehanička fabrika. Moderno čovječanstvo, putem nauke, postaje vlasnik i kontrolor te fabrike. Potrebno je samo detaljnije i dublje redukovati relevantne nauke u fiziku, da bi se razumjeli fabrički principi i mogli koristiti za ljudske svrhe. Preciznije, za svrhe koje vrhovni kontrolori cjelokupnog procesa, ili u Raselovoj interpretaciji menadžeri ludila, smatraju najvažnijim. A najvažnije od svega je bezupitno prihvatanje bazičnih principa nauke.
Ako zađemo dublje u istoriju, otkrićemo izvor iz koga je potekla ova mehanička rijeka – simbol hapšenja prirode i njenog zatvaranja u mehanički zatvor. Teoretski okvir postavio je Frensis Bejkon počevši sa Novum Organum ili Novim metodom, i završivši sa Temporis Partus Masculus ili Maskulizovanim rođenjem vremena. Bejkonov opus koji glorifikuje mehanizaciju prirode usvojila je engleska akademija nauka ili The Royal Society, kao svoju intelektualnu bazu. Ukazom kralja Čarlsa II 1660 godine, The Royal Society postaje državna institucija. Tako se rodila prva Raselova ‘filozofija moći’, ili kolektivna nauka integrisana u strukturu države. Tri i po vijeka kasnije, i poslije masovnog kopiranja engleskog modela od strane gotovo svih država svijeta, posljednji Uneskov izvještaj o globalnoj kolektivnoj nauci, Trka protiv vremena za pametniji razvoj, produbljuje Bejkonovu suštinu. Njegovo ‘maskulizovano’ ili mehaničko vrijeme postaće dio mehanizovane fabrike onda kada to isto vrijeme bude ukroćeno ‘pametnijim razvojem’ – valjda kada se rodi superiorni mehanički um, ili potpuna kontrola fabrike putem AI, što će se prema očekivanjima Bejkonovih sljedbenika širom svijeta desiti za par decenija, ili najkasnije do kraja ovog vijeka (pogledati moj esej AI religija, Nova Galaksija, mart 2020).
Ali, prema istraživanjima teoretskog biologa, Roberta Rozena, opšteprihvaćena struktura nauke je pogrešna. Njegov argument potkrijepljen solidnom matematikom svodi se na jednostavan zaključak: biologija se ne može redukovati u fiziku. Mi kao živa bića koja uče umjetnost življenja od prirode, moramo prihvatiti činjenicu da se priroda sastoji od živih bića koja su nastala mnogo prije nas – bakterija, arheja, protista, gljivica, biljaka i životinja. Ovi rođaci koji nas čine posjeduju osjećajnost i svijest. Izvor osjećajnosti i svijesti su prve ćelije – bakterije i arheje.
Rozenova elaboracija vodi ka zaključku da je biologija fundamentalna nauka, a ne fizika. Naše neposredno okruženje – vazduh koji udišemo i hrana koju jedemo – stvorili su naši biološki preci. Model strukture nauke brižljivo građen prethodna četiri vijeka na temeljima fizike pobrkao je hijerarhiju prirodnog poretka. Opravdanje za rekonstrukciju strukture nauke sadržano je u sljedećem pitanju. Šta nam vrijedi fizikalistička Teorija svega koja objašnjava mehaniku neživog kosmosa, ako ne razumijemo biološki kosmos koji nam omogućuje da postojimo? Primarni zadatak nauke je razumijevanje biološkog kosmosa, kroz neophodnu dekonstrukciju antropocentrizma, prije nego što se upustimo u razmišljanje o finalnim teorijama fizike.
Promjena strukture nauke samo je povratak u prvobitno stanje nauke koje su poznavale urođeničke kulture. Za njih je razumijevanje biološkog kosmosa bilo preduslov za etičko življenje kroz poštovanje prirodnih ‘odnosa i odgovornosti’. UNA ne glorifikuje antropocentrizam nego traži optimalno mjesto za ljudsku nit u mreži života. Dogmatska etika moderne nauke odbranom svoga metoda priprema podlogu za samouništenje. Takva etika logički je inferiorna u poređenju sa UNA etikom. Ideja da čovjek može postati božanstvo, ili Homo Deus – samozvani gospodar nad prirodom – proizvod je iste ideologije koja je stvorila i promoviše Raselovo ludilo.
Da li će se promjene u strukturi i etici nauke desiti, ostaje da vidimo.
Informatika kao kontrola
Dok čekamo na razrješenje etičke dihotomije, probajmo definisati suštinu problema. A suština je princip koji modernoj nauci dozvoljava promociju bezupitnog prihvatanje njene validnosti. Taj princip ima saveznika u informatičkoj teoriji – ultimativnoj redukciji svega materijalnog u jednostavni digitalni kod – koja legitimizuje vještačku inteligenciju ili AI, i daje joj punu slobodu da oblikuje budućnost čovječanstva.
Prema radikalnoj interpretaciji informatičke teorije, ljudska realnost sve više liči na infosferu – skup informacionih i komunikacionih tehnologija – kojom dominira digitalna informacija. Digitalna informacija je nedvosmislena poruka koja se sastoji od niza cifara 0 i 1. Poruka je toliko precizna da primaocima poruke uopšte nije potrebno tumačenje te poruke. U procesu slanja i primanja poruke dominira sintaksa ili informatička struktura koja sama nosi svoju poruku. Semantika, ili tumačenje poruke, u digitalnom je kontekstu suvišna. Ovakva interpretacija informacije perfektna je za mašine kao primaoce informacije. Njihovo primanje informacija je pasivno – mašine su elektronski čitači onih poruka za koje su programirane.
Problem nastaje kada se principi informatičke teorije počnu miješati sa biologijom. Informacija je važan segment realnosti za sve organizme, od bakterija do ljudi. Ali informacija u živom svijetu nije digitalna nego je mnogo bliža analognoj formi. Biološka informcija je neprecizna; ona je više-smislena – može se tumačiti na više načina. U živom svijetu dominira semantika, dok je sintaksa manje važna. Gregori Bejtson, jedan od pionira kibernetike, biološku informaciju je nazvao ‘razlikom koja pravi razliku’. Evo kako Bejtson opisuje višeznačnost biološke informacije.
Kada mladić kaže djevojci “Volim te”, on koristi riječi da prenese ono što se uvjerljivije prenosi tonom njegovog glasa i njegovim pokretima; a djevojka će, ako ima imalo razuma, više paziti na te prateće znakove nego na riječi.
Kada bi djevojke vjerovale svakoj verbalnoj informaciji koja se sastoji od poruke ‘Volim te’, bez provjere cijelog spektra pratećih nejezičkih informacija, ljubavni život, čiji je krajnji cilj prokreacija, postao bi informatički i emotivni haos.
Organizmi, za razliku od mašina, uživaju u informacionoj slobodi. Višeznačnost biološke informacije je uslov za kreativnost. Ne samo ljudsku naučnu ili umjetničku kreativnost, nego i kreativnost prirode koja se ispoljava konstantnim nastajanjem novih i nepredvidivih formi života. Zato je apsurdno tumačenje nekih AI entuzijasta da je budućnost umjetnosti digitalna – umjetnost će stvarati AI algoritmi. Neki eksperti tvrde da su algoritmi za umjetnost već prošli tzv. Tjuringov test. Alan Tjuring razvio je test za procjenu mašinske inteligencije tako da ljudski isljednik postavlja pitanja dvojici sagovornika koje ne vidi, a jedan od sagovornika je mašina ili kompjuter. Isljednik njihove odgovore prima u formi pisanog teksta. Mašina prolazi Tjuringov test onog momenta kada isljednik nije u stanju da zaključi da li je odgovor koji je dobio dala mašina ili čovjek.
Ali u kontekstu višeznačnosti Bejtsonove biološke informacije, Tjuringov test je besmislen. On se fokusira na uski informacioni spektar koji ne reprezentuje informacionu slobodu datu svim živim bićima kroz njihovo postojanje. Zato su tvrdnje AI eksperata da su algoritmi za umjetnost prošli Tjuringov test, logički inkoherentne jer ignorišu kompleksnost biološke informacije. Tvrdnje uticajnih futurista da će mašine jednog dana postati svjesne i tako ‘oživjeti’ pate od iste logičke inkoherencije, kao što sam pisao u eseju AI religija (Nova Galaksija, Mart 2020).
Iako su neki naučnici i filozofi svjesni dubine epistemoloških i etičkih izazova masovne digitalizacije – uključujući digitalizaciju vezanu za Industry 4.0, ili četvrtu tehnološku revoluciju – zabrinjava gotovo potpuni nedostatak kritičke evaluacije ovih izazova na način koji su opisali Bertrand Rasel, Paul Fejerabend i Robert Rozen. Taj nedostatak se pravda superiornošću strukture nauke. Fizika je ‘vlasnik’ informatike kao važne naučne discipline. Biologija je u takvoj hijerarahiji sekundarna i nema istu moć kao fizika. Zato se svaki pokušaj reinterpretacije informatike u svjetlu biologije odbacuje.
Nedostatak kritičke evaluacije otvara put za distopijsku budućnost u kojoj će ljudi neminovno biti podvrgnuti totalitarnom eksperimentu odricanja od svoje prirode, da bi zadovoljili principe filozofija moći i Raselovog ludila. AI i digitalna infosfera su perfektne alatke za taj cilj – transformacija ljudi u biološke mašine da bi se bezupitno prihvatila validnost moderne nauke. Filozofi koji biologiju uopšte ne poznaju, poput oksfordskih profesora Nika Bostroma i Lucijana Floridija, legitimizuju poziciju AI kao proizvoda fizike. Time daju ekspertski blagoslov rađanju nauke kao totalitarne sile u rukama površnih ideloga, od milijardera Bila Gejtsa i Ilona Maska do armije svjetskih političara.
Ali ključni princip biologije je da organizmi nisu i nikada ne mogu postati mašine, kao što ni mašine nikada ne mogu ‘oživjeti’. Završimo esej skicom jednog distopijskog scenarija, koji nas vraća metafori istorije Valtera Benjamina (slika 1). Skica nije fikcija jer se prva epizoda digitalizacije u planiranom serijalu masovnih digitalizacija već dogodila.
Obrisi digitalnog Alkatraza
Kada u metafori anđela istorije oluju iz raja, ili progres, zamijenimo kolektivnom naukom (Slika 1), možemo otići korak dalje u metaforici da bismo pronašli odgovarajući model raja. Uslove za model bez naročitih problema zadovoljava Silicijumska dolina. Omiljeni hobi žitelja doline je kako se igrati Boga. S obzirom da je takva igra utopija, vjetar koji iz raja Silicijumske doline duva prema anđelu istorije – uragan AI inovacija – je lažan. Radi se o psihološkom triku na koji je obrazovani dio čovječanstva nasjeo i sada svojim autoritetom ubjeđuje milione i milijarde manje obrazovanih ljudi u sumnjivi scenario da će mašine, ili AI algoritmi, uskoro postati (a) inteligentniji od ljudi, (b) svjesni i (c) tako inicirati vještački život kojim će dominirati AI.
Dobra ilustracija apsurdnosti ovog scenarija je medijska halabuku oko ChatGPT, najnovijeg AI algoritma koji su entuzijasti proglasili najboljim botom ikada konstruisanom, i reakcija rokera, Nika Kejva. Nakon što je ChatGPT napisao pjesmu imitirajući Nika Kejva, roker je ovaj proces okarakterisao kao antihumanističku besmislicu: ‘Uz svu ljubav i poštovanje ovog svijeta, ova pjesma je sranje, groteskno ismijavanje onoga što znači biti čovek, i, eto, ne volim je mnogo.’
Sumnjivi AI scenario rezultat je dubokog nerazumijevanja živog svijeta. Mašine i organizmi pripadaju različitim kategorijama logike. Niko razuman – mislim na države kao nepristrasne kontrolore – ne bi izdao licencu za promovisanje tako besmislenog scenarija. Ali, AI entuzijasti iskoristili su još jedan trik. Isposlovali su da se Silicijumska dolina, i njeni ekvivalenti svugdje u svijetu, izuzmu iz državne regulative i dozvoli im se kreativna sloboda pod izgovorom da je to u službi nauke. Tako vjetar iz raja duva bez ikakvih ograničenja. Uz to, postao je omiljena atrakcija političara, tehnokrata i milijardera na njihovim godišnjim skupovima od Davosa do drugih egzotičnih lokacija zaobilazeći demokratski proces. A čovječnstvo je bez formalne demokratske dozvole – dakle na prevaru – transformisano u eksperimentalni objekat koji čeka na sljedeći ‘poklon’ iz raja, jer vjeruje autoritetu nauke.
Najnoviji poklon iz raja je digitalni novac. Već nekoliko godina iz Silicijumske doline i njenih ekvivalenata širom svijeta do novinara dopiru glasovi o dolasku ovog poklona zamišljenog po biološkim principima. Stvoriće se nova ‘platežna ekologija’ u kojoj će novac imati formu digitalnih valuta. Formalno ime digitalnog novca je CBDC ili Central Bank Digital Currency. Na prvi pogled digitalni novac zvuči kao dobra tehnološka inovacija. Sve transakcije će se obavljati ultra-brzo i efikasno. Globalna ekonomija postaće džinovski digitalni supermarket u kome ćete pokretom prsta na vašem pametnom telefonu moći da kupite sve što se može kupiti. Na ovaj način razmišljaju EU planeri, koji koriste model već postojećeg globalnog supermarketa, Amazon.com, Džefa Bezosa, da bi testirali digitalni euro. Slične testove već obavljaju, ili su obavile, zemlje kao što su Kina, Rusija, SAD, Iran, Turska… U nekim zemljama CBDC je već uveden. Na primjer, u Nigeriji i nekim karipskim zemljama. Ekonomisti pod uticajem vjetra iz raja utrkuju se da izmisle prednosti digitalne valute, od suzbijanja inflacije do ko zna čega sve ne.
Ali iza idealizovane fasade krije se digitalni Alkatraz. Centralne banke koje izdaju digitalne valute, najednom postaju direktori nacionalnih alkatraza, sa stepenom moći koji ni jedan tiranin u istoriji nikada nije imao. Preko digitalnog novca kontrolisaće se svaki kutak života. Centralne banke postaju vlasnici svega što vi kao pojedinci posjedujete. Digitalno ropstvo je forma koncentracionog logora pred kojim iskustva logora 20. vijeka blijede. Robija više nije prisilna nego dobrovoljna kategorija. Postaje jasniji i naslov Uneskovog izvještaja ‘traka sa vremenom’ u službi Bejkonove mehanizacije vremena. Centralne banke postaće vlasnici vremena koje vama stoji na raspolaganju. Otvara se i jednostavna mogućnost kontrole ‘unutrašnjih neprijatelja’, kakav je bio Paul Fejerabend. U digitalnim alkatrazima budući fejerabendi kažnjavaće se novom vrstom okrutne samice – blokadom njihovog novca i vremena. Šta nas još čeka u digitalnim alkatrazima i kako im se oduprijeti možete saznati od nekolicine hrabrih mladića i djevojaka koji su počeli da pišu kritičke eseje i snimaju filmove o egzistencijalnom problemu u koji nas gura zloupotreba nauke.
Nauka kao razumna forma saznavanja mora biti kritična prema samoj sebi. Samokritika je brana ideologizaciji nauke i njenoj transformaciji u totalitarnu silu. Za Paula Fejerabenda ta je brana bio otpor dogmatizmu naučnog metoda. Za autohtone kulture i njihovu verziju nauke ili UNA, ta brana bio je otpor antropocentrizmu. Za Bertranda Rasela ta brana bila je ‘zdrava filozofija’. Za moderno čovječanstvo ta brana može biti bolje razumijevanje strukture nauke. Da bismo bolje razumjeli sve ono što moderna nauka od nas traži da razumijemo, od atoma, molekula i ćelija do galaksija i kosmosa, moramo, prije svega, razumjeti principe života koji je stvorio i nas i našu nauku. Fizika kao temelj nauke fizikalizuje principe života i legitimizuje mehanizaciju svega jer je to ključni princip fizike. Iz mehanizacije rađa se nauka kao totalitarna ideologija. A biologija i život nisu mehanika.
Leave a Reply