Objavljeno na sajtu časopisa Nova GALAKSIJA 26 Jula 2017 u rubrici “PREUMLJENJE ZEMLJE”

U filozofiji nauke postoji segment, ne toliko poznat, ali sa dovoljno identiteta da zaslužuje ime: evoluciona epistemologija (EE). Jedan od ciljeva EE je da objasni kako biološki organizmi razumiju svoje okruženje i reaguju na promjene u njemu. Uslovno rečeno, kako biološki organizmi “znaju”.

Novina koju nudi EE je rušenje ekskluziviteta. Inteligencija nije samo ljudska osobina nego osobina svih bioloških organizama od bakterije do kita. Koliko tačno ima bioloških vrsta na planeti stvar je procjena. Jedna od nedavnih sugeriše da na planeti živi oko 9 miliona vrsta. Ova cifra se odnosi isključivo na organizme koji nisu mikrobi. Procjene broja mikrobskih vrsta idu čak do hiljadu milijardi (misli se samo na bakterije; arheje su izuzete iz ove procjene)!

Pripisivanje inteligencije bakterijama na primjer, možda neće zadovoljiti kognitivne puritance koji vjeruju u primat ljudske inteligencije. Ali, naučnici poput uglednog mikrobiologa, James Shapira, sa čikaškog univerziteta, su spremni da rizikuju vlastitu reputaciju da bi odbranili osnovna polazišta EE. U tom smislu provokativna je rečenica iz jednog rada profesora Shapira koja glasi: “…bakterije su mnogo sofisticiranije nego ljudi u kontrolisanju kompleksnih operacija.” U istom radu Shapiro piše: “…naš status jedinih perceptivnih bića na planeti se raspada kako učimo više o tome koliko pametne mogu biti čak i najmanje žive ćelije.”

EE pravi pragmatične korake naprijed, tiho ali sigurno, zahvaljujući upornim prirodnjacima koji se mnogo ne obaziru na naučne trendove ali ni na filozofiju nauke. (“Filozofija nauke je korisna naučnicima kao ornitologija pticama” Feynman).

Kada posmatrate jednog drugog profesora, Tom Seeleya i njegov istraživački rad na pčelama (možete potražite video klipove na internetu) u iskušenju ste da zaključite da on nije dovoljno u trendu. Naime, savremena biologija najviše cijeni njen molekularni segment koji je prema vodećim naučnicima ključ za razumijevanje bioloških mehanizma korisnih za medicinu na primjer.

Za razliku od molekularnih biologa Tom Seeley druguje sa pčelama. Njegova laboratorija je poljana sa mnogo cvijeća. Koristi jednostavne, staromodne i jeftine instrumente za hvatanje pčela, njihovo obilježavanje i praćenje. Rekli biste ovakva vrsta rada mu nikada neće donijeti reputaciju kakvu imaju molekularni biolozi Nobelovci.

Ali, rad profesora Seeleya je nagradila jedna od najznačajnijih naučnih institucija u Americi: udruženje za napredak nauke, AAAS. O tome kako je profesorov rad na pčelama pomogao inžinjerima da poprave efikasnost Interneta putem “pčelinjeg algoritma” pisaću posebno. Ukratko, grupa inžinjera je uočila analogiju između načina na koji pčelinje društvo raspoređuje radnice na poslove sakupljanja nektara sa cvijetnih površina slušajući radijski govor profesora Seeley-a, i načina kojim se serverski kapaciteti raspoređuju prema potrebama individualnih sajtova. Kontaktirali su Seeley-a i poslije ozbiljnog matematičkog rada rođen je “pčelinji algoritam”. Inteligencija pčelinje kolonije je poslužila kao izvor inovacije za rješenje problema ljudske tehnologije. Ekonomska korist koju je “pčelinji algoritam” donio Internet “hosting” kompanijama procjenjuje se na oko 10 milijardi $!

Sličnih primjera o inteligenciji iz riznice EE koji pomažu u rješavanju naših tehnoloških problema sasvim sigurno ima još. Neke od njih pokušaću da prezentiram na ovom blogu. Međutim, u ostatku članka želim da napravim digresiju i posvetim se jednoj slabosti EE.

 Previd velikih razmjera

Važno je naglasiti da EE nije jedinstveni koncept i da postoje najmanje dva programa unutar njega. Jedan program je zainteresovan isključivo za kognitivne mehanizme u rasponu od onih koje praktikuju bakterije pa do sisarskih analoga na primjer. Formalno ime programa je EEM ili Evolucija Epistemoloških Mehanizama. Unutar EEM ne vlada jedinstvo. Postoje neslaganja između Neo-Darvinista na primjer i novih sub-grupacija predvođenih mlađim naučnicima koji sve više otkrivaju slabosti Neo-Darvinizma.

Drugi program EE interesuju elementi ljudske kulture: kako su se ideje i naučne teorije razvijale u svjetlu metafora evolucione biologije. Formalno ime ovog programa je EET ili Evolucija Epistemoloških Teorija. Zanemarimo EET za sada (sigurno ću pisati o EET u budućim člancima) i ostanimo sa EEM.

Kad se principi EEM dovedu do ekstrema posljedica je da se cjelokupna evolucija može posmatrati kao kognitivni proces. Jedna od posljedica je mogućnost obrađena u članku o mikrobima i Internetu. Ukoliko prihvatimo na momenat hipotezu da je evolucija kognitivni proces bilo bi korisno napraviti hijerarhiju organizama na osnovu njihove zastupljenosti u biosferi da bismo dobili predstavu o tome da li neka evoluciona kognitivna forma dominira biosferom.

Podaci u literaturi sugerišu da dvije grupacije organizama dominiraju planetarnim kopnom: biljke i mikrobi. Biljke imaju ubjedljivo najveću biomasu na zemaljskom kopnu. Ako se njihova biomasa predstavi sa 100% mikrobi dostižu između 60% i 100% biljne biomase prema starijim procjenama. Međutim, novije procjene idu na štetu mikroba. Interesantan je podatak da biljna biomasa nadmašuje animalnu biomasu 1,000 puta. Dakle, procjene nedvosmisleno sugerišu da biljke dominiraju planetarnim kopnom. Iza njih slijede mikrobi. Sve životinje zajedno ne prelaze prag od 1% biljnog ekvivalenta biomase. Jedan botaničar sugeriše da u poređenju sa biljkama, mi postojimo samo “u tragovima”.

Ovdje dolazimo do interesantnog paradoksa. Bilo bi očekivano da grupacija organizama sa najvećom biomasom, dakle biljaka, bude priznata kao legitimna grupacija unutar EEM programa. Međutim, literatura na kojoj se EEM bazira uglavnom pominje čovjeka, životinje i ponekad mikrobe kao praktikante inteligentnog ponašanja. O biljkama nema mnogo pomena. Dvojica uglednih botaničara, Stefano Mancuso i František Baluška, u svojim radovima često ističu ovu predrasudu. Njeni korjeni su duboki i prisutni su u svakodnevnom jeziku. Termin “vegetirati”, na primjer, znači živjeti pasivno kao biljka. Pasivnost vegetiranja ne asocira na inteligentno ponašanje. Predrasudi doprinosi činjenica da biljke za razliku od životinja ne posjeduju mozak ili barem ekvivalent rudimentarnog nervnog aparata. Kako očekivati inteligentno ponašanje od višećelijskih organizama koji nemaju mozak?

Mancuso i Baluška se strpljivo bore protiv ove predrasude. Pozivaju se na nikoga drugoga nego na Darvina. Naime, malo je poznato da je Darvin vjerovao u inteligenciju biljaka i smatrao da je ekvivalent biljnog mozga u biljnom korjenu. Njegova knjiga “Snaga biljnog kretanja” je baza botaničke hipoteze poznate kao “korjen-mozak” hipoteza. Mancuso i František su sljedbenici ove hipoteze i u nekim od članaka koji slijede pokušaću da objasnim hipotezu detaljnije.

Do tada, samo da naglasim da je najveći previd EEM programa i cijele EE neopravdano zaobilaženje biljaka u interpretaciji evolucione kognitivnosti.