Šta je zajedničko evoluciji i umjetnosti? Obje su kreativni procesi. Evolucija stvara nove organske forme. Umjetnost stvara nove kulturne artefakte. Imaju li kreativnost evolucije i kreativnost umjetnosti neke zajedničke elemente? Moderna biologija, ili njen većinski dio, je rezolutna. Nema nikakve sličnosti između dva kreativna procesa. Iza evolucije stoji proces adaptacije organizama njihovoj okolini putem prirodne selekcije. Ovaj proces je u potpunosti opisiv matematikom. Nema nikakve misterije iza njega. S druge strane, kreativni umjetnički proces je domen psihologije i iracionalnosti. Kao takav, ostaje nedukučiv racionalnoj analizi.
Knjiga Evolucija ljepoteRičarda Pruma (The Evolution of Beauty: How Darwin’s Forgotten Theory of Mate Choice Shapes the Animal World. Anchor Books, New York, 2017) je izazov većinskoj neodarvinističkoj biologiji.
Prirodna selekcija nije jedini kreativni biološki proces. U carstvu životinja jednako važnu ulogu igra seksualna selekcija. Izbor seksualnog partnera je estetski proces u kome glavnu ulogu igraju ženke. One imaju razvijen ukus za ljepotu, koju onda traže u fizičkom izgledu budućih partnera ili njihovim umjetničkim kreacijama kao što su ljubavna gnijezda. Estetika seksualne selekcije je ozbiljan izazov standardnom evolucionom postulatu opstanka najjačih (survival of the fittest). Brutalnom muškom principu evolucione biologije. Ako je Prum u pravu kada tvrdi da je seksualna selekcija u najmanju ruku ravnopravna prirodnoj selekciji, moramo se zapitati zašto su nas edukatori varali decenijama da je opstanak najjačih jedini princip evolucije.
Njujork Tajms je Evoluciju ljepoteprogalsio jednom od knjiga godine za 2017. Njen značaj je u otkrivanju nove slabosti neodarvinizma, koji polako ali sigurno postaje prevaziđena biološka teorija.
Umjetnici i njihove kritičarke
Ričard Prum je profesor ornitologije na Jejl univerzitetu i kurator zoologije kičmenjaka na Jejl Pibodi muzeju prirodne istorije. Njegova dugogodišnja istraživanja otkrivaju estetsku bazu seksualne selekcije koja je u direktnoj suprotnosti principima prirodne selekcije. U procesu seksualne selekcije ženke biraju partnera na osnovu njegovog estetskog izgleda ili umjetničke sposobnosti.
Na primjer, ženke ptica iz porodice Ptilonorhynchidae ili Vrtlarice, procjenjuju sposobnost mužjaka da napravi ornamentalno ljubavno gnijezdo, romantično utočište za vođenje ljubavi po njihovom ukusu, a nikako fizičku snagu ili izdržljivost partnera. Mužjaci bez umjetničkog talenta ne mogu osvojiti srce neke sofisticirane partnerke iz njihove vrste i ostaće bez potomstva. Bez obzira što možda imaju snagu, izdržljivost ili dominantni agresivini ego tako koristan za prilagođavanje fizikalnim izazovima najnepristupačnijih prirodnih sredina.
Za ženke ovo uopšte nije važno. Njihov ljubavnik ne mora biti snagator, dasa ili hvalisavi rasipnik egoizma. Osvajanje ženskog srca je, prije svega, romantična avantura i posao umjetnika. Stilovi pravljenja ljubavnih gnijezda su pravi umjetnički stilovi. Svaki detalj je važan. Kad su ženke spremne za vođenje ljubavi počinju da posjećuju gnijezda koja su umjetnici u groznici očekivanja ljubavi već pripremili. Poznato je da ženke posjećuju mnoga gnijezda. Onda se vraćaju u ona koja im izgledaju najprivlačnija. Detaljnije razgledaju i umjetnika i njegovu kreaciju. Da li je tavanica gnijezda dosadna, ili možda zrači originalnošću tavanice poput one iz Sistinske kapele? Da li ulaz u gnijezdo posjeduje mistiku Tadž Mahala, ili tek neke obične palate? Ima li tragova Pikasa u rasporedu šarenih objekata koji čine enterijer gnijezda, ili se radi o nekom plagijatu? Tek kada se sve kockice slože u njenoj procjeni partnerove umjetnosti, daje se jasan signal odabranom srećniku da ljubavna igra, a sa njome i produženje vrste, može da počne.
Tako se između mužjaka, kome je umjetnost ulaznica za misteriozno žensko srce, ali i ulaznica za biološki produžetak, i njegove partnerke, stvara odnos umjetnika i kritičarke umjetnosti. Posmatranog i posmatračice. Ovaj duboko estetski odnos je suprotan brutalnim postulatima prirodne selekcije kojima su nas bombardovali u školama i na fakultetima. Kroz obrazovanje smo stekli averziju prema svemu nekonvencionalnom u biologiji. Formalizam biologije uključuje rigidne fenomene kao što su adaptacija, adaptivna vrijednost, opstanak najjačih, sebični gen, genetski drift itd. Umjetnost u biologiji nije dozvoljena, barem nije bila do sada.
Misteriozni krugovi
U prilog tezi averzije biologije prema estetici ide i epizoda koju Prum ne pominje u knjizi. U blizini grupe ostrva koja čine japanski arhipelag Rjukju, ribari i rekreativni ronioci su sredinom 1995 godine primijetili misteriozne krugove na morskom dnu. Ovi krugovi u pijesku su plijenili estetikom i pravilnošću. Navodili su na pomisao da se radi o umjetničkim kreacijama nepoznatog porijekla. Možda se sumnjalo i na vanzemaljce. Misterija je potrajala cijelu jednu deceniju. A onda su naučnici sa dva japanska okeanografska instituta riješili misteriju. “Autori” neobičnih umjetničkih konstrukcija na pješčanom morskom dnu su mužjaci novo-otkrivene riblje vrste iz familije Tetraodontidae. Ribe iz ove familije se obično zovu naduvane ribe jer imaju sposobnost naduvavanja.
Da je estetika dozvoljena u biologiji, otkriće krugova na morskom dnu uopšte ne bi bila misterija. Logična pretpostavka bi bila da se radi o kreaciji nekog mužjaka, iz neke morske vrste, koji umjetničkom kreacijom pokušava da privuče ženku, kao što su japanski naučnici potvrdili u radu objavljenom u prestižnom časopisu Scientific Reports. Kad je moćni BBC saznao za otkriće, odmah su poslali njihovog legendarnog stručnjaka za prirodu, Ser Dejvida Atenboroa, da snimi emisiju o naduvanoj ribici i umjetnosti. Ser Dejvid je u novom dokumentarcu ispoljio istu onu slabost koju ispoljava većinska neodarvinistička biologija. Naime, naduvanu ribicu mužjaka je proglasio najvećim umjetnikom u prirodi. Kao da je naduvana ribica jedini umjetnik među svim vrstama. Umjetnost među mužjacima mnogih ptičjih i ribljih vrsta je široko rasprotranjena. Naduvana ribica nije najveći umjetnik u prirodi. On je samo jedan od mnogih umjetnika u stotinama ptičjih i ribljih vrsta, koje preko umjetnosti traže šansu da ostave potomstvo i tako istinski podmlade sebe i svoju vrstu.
Protiv estetike
Zašto je biologija odbojna prema estetici. Korjeni odbojnosti sežu u 19. vijek i dopiru do Darvinove druge knjige, Porijeklo čovjeka i selekcija vezana za seks(Descent of Man, and Selection in Relation to Sex,1871). Darvin je naljutio svoje sljedbenike tvrdnjama u drugom dijelu knjige, da je seksualna selekcija važan doprinos evoluciji. Ideja koju Prum detaljno opisuje u njegovoj Evoluciji ljepote, da ženke imaju urođeni estetski osjećaj koji je motor seksualne selekcije, je izvorno Darvinova ideja. Odbojnost prema ideji je počela da se nazire poslije prvog prikaza Porijekla čovjekaiz pera jednog prirodnjaka, koji je ocrnio ideju seksualne selekcije kao važnog motora evolucije. Najveći kritičar ideje, međutim, postao je niko drugi nego Alfred Rasel Valas, čovjek koji je, zajedno sa Darvinom, deceniju ranije opisao ideje evolucije putem prirodne selekcije. Valas nije vjerovao u seksualnu selekciju i njen doprinos evoluciji. Da bi zaštitio važnost ideje prirodne selekcije postao je veći darvinista od samog Darvina. Zbog rezolutnog Valasovog stava, Darvina su mnogi proglasili izdajnikom Darvinizma, što je jedan od najvećih paradoksa u istoriji nauke.
Skoro 150 godina poslije, kroz Prumovu knjigu, ali i neke druge knjige i nove naučne radove, istorijska nepravda počinje da se ispravlja. Daleko od toga da Prum i njegovi istomišljenici seksualnu selekciju pokušavaju da vještački ustoliče kao princip evolucione kreativnosti. Duboko su svjesni da neke vrste seksualnog ponašanja isključuju estetiku i ženski uticaj. Na primjer, seksualne navike nekih vrsta pataka. Mužjaci su poznati po tome što se kreću u grupama. Kada otkriju usamljenu ženku dolazi do masovnog silovanja. Ženke se brane koliko mogu. Dešava se da u ovoj borbi ostanu povrijeđene, ili čak smrtno stradaju.
Međutim, ovaj primjer otkriva još jednu slabost klasičnih principa evolucije. Naime, adaptaciona vrijednost, ili na engleskom fitness, se tipično mjeri brojem potomaka koje neki organizam ostavi iza sebe, ili reproduktivnim uspjehom. U ovom slučaju, reproduktivni uspjeh se žrtvuje u cilju odbrane slobode izbora seksualnog partnera. Napadnuta patka je spremna da umre u neravnopravnoj borbi sa grupom agresivnih i seksualno gladnih mužjaka i tako zatvori putanju ka reproduktivnom uspjehu da bi odbranila princip slobode izbora seksualnog partnera. Standardni principi evolucije putem prirodne selekcije nemaju odgovor na ovu situaciju.
Zaključak
Evolucija ljepoteRičarda Pruma je interesantna i čitljiva knjiga. Njen značaj leži u pokušaju da se orignalna Darvinova ideja seksualne selekcije ponovo stavi u naučne okvire iz kojih je izbačena prije 150 godina. Po mom mišljennju, knjiga u ovom pokušaju u potpunosti uspijeva. Time otvara nove perspektive i stvara osnovu za drugačiju valorizaciju standardnih principa evolucije. Očekivano, deklarisani neodarvinisti se ne slažu sa glavnim porukama knjige. Daglas Futujma, na primjer, jedan od najuticajnijih živih neodarvinista, kritikuje knjigu iz perspektive populacione genetike, jednog od standardnih uporišta neodarvinizma.
S druge strane, biolozi drugačije orjentacije, knjigu smatraju uspjelom kritikom neodravinizma. Časopis Biosemiotics, je objavio prikaz Evolucije ljepoteiz pera Andreja Spiridonova. On knjigu smatra značajnim saveznikom semiotičkog principa u biologiji. Prema ovom principu organizmi su prirodni agenti koji imaju kognitivne sposobnosti, uključujući i sposobnost čitanja bioloških znakova i poruka, procesa u srcu evolucije ljepote. Ovo je u stvari ko-evolucija. Mužjaci i ženke su, kada je u pitanju seksualna selekcija, istinski kognitivni partneri. Posmatrani i posmatračice, umjetnici i njihove obožavateljke, uključeni u uzajamni estetski akt čija je posljedica produženje vrste. O temi organizama kao kognitivnih agaenta, koja se provlači u velikoj mjeri kroz knjigu grupe autora Sve tečeili Panta Rhei, u sljedećem nastavku.
Leave a Reply