Magazin NIN, 6. maj 2021
Poznata himna iz 13. vijeka, Gaudeamus igitur, slavi radost studiranja. Ona je i podsjećanje da univerziteti postoje zbog studenata. Jedan ugledni američki profesor, John Archibald Wheeler, student slavnog Nielsa Bohra, i mentor nobelovca Richarda Feynmana, je pronašao dobru paralelu između drevnog i modernog akademskog duha kada je rekao “Svi znamo da univerziteti imaju studente da bi se profesori mogli edukovati”. Ali, akademskom duhu u Srbiji izgleda ponestaje daha. Ovo je ozbiljno upozorenje našim profesorima. O čemu se radi?
Vivat academia? Vivant professores?
Nedavna analiza objavljena u listu Danas (Danas online, 14. april), kao i neke ranije analize (npr. Mihailo Gajić, Talas, 15. Oktobar 2020), sugerišu da bi budućnost akademskog sektora u Srbiji, najblaže rečeno, mogla biti nepovoljna. Ključni problemi su loša demografska situacija (broj potencijalnih brucoša je svake godine sve niži), loš kvalitet sekundarnog obrazovanja (sada diplomiraju i oni koji se nekada nisu mogli upisati), pretjerano oslanjanje profesora na državu (nesnalaženje u tržišnoj ekonomiji), i pojava konkurencije u zemljama okruženja (univerziteti u Italiji, Sloveniji, Mađarskoj i Austriji otvaraju studije na engleskom jeziku po cijenama atraktivnim i za studente iz Srbije).
Nije daleko dan kada će ključni akteri – univerzitetski profesori kao kreatori i egzekutori akademskog procesa, i država kao regulator istog – shvatiti da je prošlo vrijeme politikantstva, od račundžijskih izbora dekana i rektora, preko suspektne promocije akademskog osoblja, pa do neuspješnih pokušaja da se riješe problemi na nekim fakultetima, bez duboke reforme univerziteta. Nove okolnosti zahtijevaju radikalne rezove da bi se spriječila selidba akademskog duha iz Srbije. Profesori moraju pronaći način za transformaciju univerziteta iz duboko nefukcionalne institucije, u tržišno orjentisanu javnu kompaniju, koja neće zavisiti od države. Sve dok se to ne uradi nema nade za opstanak i prosperitet akademskog duha mladosti u Srbiji. Najbolji srednjoškolci, i najbolji diplomci sa domaćih univerziteta, sve češće će sreću tražiti na stranim univerzitetima. U međuvremenu, naši profesori će nastaviti potragu za lakim beneficijama, dok sistem koji bi trebali da njeguju i razvijaju, ne potone u anahronizam i neminovni bankrot.
Država kao i profesori
S druge strane, država će morati da nauči lekciju da se ne smije miješati u rad univerziteta. Posao moderne države je da omogući i podstiče punu akademsku autonomiju. Nedavni nacrt Zakona o izmenama i dopunama Zakona o visokom obrazovanju, tipični je primjer feudalizacije akademskog sektora. U Evropi ne postoji primjer da se crkvi daje pravo miješanja u rad univerziteta. Evropske crkve, ni katolička, niti protestantske, za ovo nisu zainteresovane. Dovoljno je pogledati ko su članovi Pontificia Academia Scientiarum, pa će postati jasno da Vatikanu ne pada na pamet da utiče na autonomiju univerziteta. Naprotiv. Cilj vatikanske akademije je promocija nauke, što nije konzistentno sa promocijom nacionalnog, političkog i vjerskog partikularizma.
Drugi svježi primjer državne bahatosti, preko vladajuće partije, je grubo miješanje u rad nekih fakulteta preko imenovanja ministara u upravne odbore, kao što je nedavni slučaj sa fakultetom političkih nauka.
Država i vlade nemaju šta da traže na moderno uređenim univerzitetima. Iz vlastitog iskustva, u radu na tri britanska univerziteta (Cambridge, St Andrews i Brunel), pouzdano znam da je miješanje britanske države u rad univerziteta ravno nuli. Naravno, postoje državna tijela koja brinu o univerzitetskom sektoru, kao i univerzitetska udruženja koja komuniciraju sa odgovarajućim državnim strukturama. Ali ni jednoj strani ne pada na pamet da se miješa u posao druge.
Akademski modernizam preferira centralizaciju
Ono što vlada i profesori u Srbiji ili ne vide, ili ne žele da vide, je da su moderni univerziteti u Evropi, Americi i Aziji, centralizovane institucije nezavisne od države. Decentralizovani model univerziteta, kakav dominira u Srbiji, je stvar prošlosti. Dok je srpski akademski sektor tavorio u sjenci raspada Jugoslavije i divljeg kapitalizma, moderni evropski univerziteti su postali kompanije koje se takmiče za međunarodne istraživačke ugovore, ali i za generacije mladih ljudi iz cijelog svijeta čiji su roditelji, ili sponzori, u stanju da plate troškove školarine. Da bi neki univerzitet bio konkurentan na svjetskom tržištu mora funkcionisati kao centralizovana institucija sposobna da koordinira naučnu i nastavnu aktivnost na način da ove djeluju kao mamac za mlade talente van matične zemlje. Univerziteti iz zemalja okruženja su novu akademsku realnost odavno shvatili, pa tako imamo situaciju da studenti iz Srbije ne žele da ostanu u domovini kada mogu za isti novac studirati, na primjer, u Italiji, i poslije toga naći posao brže i lakše nego sa diplomama iz Srbije.
Uprkos novoj logici akademskog tržišta, neki profesori BU (beogradski univerzitet) misle suprotno. Tako dekan Ekonomskog fakulteta, Branislav Boričić, smatra da bi dalja centralizacija BU (kao da već nije decentralizovan do maksimuma) nanijela štetu i izazvala njegovo cijepanje (list Danas, 3. Mart). Međutim, kontrolisana forma cijepanja BU bi po mišljenju nekih profesora koje sam konsultovao, bila dobra.
Ako država želi samostalne univerzitete koji je neće “prosjačiti”, mora, uz konsultacije sa domaćimprofesorima, i uz savjetodavnu pomoć iskusnih profesora iz inostranstva, pronaći odgovrajuću formulu za tranziciju decentralizovanih državnih univerziteta, u centralizovane akademske institucije koje će biti u stanju da izdrže tržišnu utakmicu. Zašto reformisani BU, ili manji univerziteti nastali njegovim cijepanjem, ne bi mogli izvoditi nastavu na engleskom jeziku i biti atraktivni za međunarodne studente? Školarina za obrazovanje ljekara u Britaniji, na primjer, je 30000 funti godišnje, a broj kandidata prevazilazi broj raspoloživih mjesta i do 20 puta na većini univerziteta. Pouzdano znam da bi studenti koji ne mogu upisati medicinu u Britaniji, studirali bilo gdje u Evropi, bez obzira na cijenu.
Univerzitetski profesor u Srbiji mora biti ravan evropskom kolegi
Tranzicija iz decentralizovanog u centrlizovani model univerziteta će neminovno biti bolna, ali je neophodna. To je zbog toga što će nereformisani univerzitetski sektor vremenom postati finansijska rupa bez dna i time značajno opterećenje za državni budžet.
Važno je razumjeti da autonomija univerziteta ima drugačije značenje u tržišnim okolnostima, od onog značenja kakvo se odomaćilo u Srbiji. Drugim riječima, da bi postojala akademska demokratija i puna autonomija univerziteta, profesori prije svega treba da zadovolje bazične obaveze akademske kompetencije. Te obaveze prestaju biti nacinalno definisane, i moraju postati akademske obaveze međunarodnog ranga.
Ovo znači da bi profesor reformisanog BU, po kvalitetu morao biti isti kao i profesor sa nekog italijanskog, austrijskog, i ostalih evropskih univerziteta, i kada je u pitanju nauka (standardni principi naukometrije), nastava (sposobnost držanja nastave na engleskom jeziku) i administracija (kreacija i vođenje uspješnih studijskih programa).
Jedan od znakova zaostalosti BU za svjetskim trendovima su međusobne optužbe uglednih profesora vezane za prevode udžbenika i zahtjevi za arbitražom etičkih komiteta (Aleksandar Jakšić, Danas, 12. Oktobar 2020). Na reformisanom BU ne bi bilo potrebe za prevodima udžbenika zato što bi kompetentni profesori imali vlastite udžbenike na engleskom, ili odgovarajuće akademske radove u respektabilnim časopisima kao zamjenu za udžbenike. Konačno, akademske kompetencije profesora bi se morale verifikovati svake godine od strane (a) odgovarajućih univerzitetskih struktura i (b) studenata kao direktnih korisnika usluga.
Dodatno, akademska demokratija znači i smanjenje broja profesora, kao i ravnomjerna distribucija akademskih obaveza tako da svi profesori imaju isti ili sličan obim naučnih, nastavnih i administrativnih zaduženja. Posljedica ovakve organizacije je da posao bilo kog profesora postaje mjerljiv statistički. Na primjer, ako profesor, i njegov tim, koji su predložili da organizuju novi kurs za 30 međunarodnih master studenata, vrijedan 100 000 eura godišnje, nisu u stanju da regrutuju studente iz godine u godinu, slijede odgovrajuće posljedice. Ovo ne znači automatski gubitak posla, nego pritisak da se kroz regrutaciju međunarodnih studenata obezbijedi rentabilnost studijskog programa.
Ovdje nailazimo na jednu komparativnu prednost Srbije. Veliki broj talentovanih i visoko-kvalitetnih diplomaca je napustio Srbiju devedesetih godina prošlog vijeka. Mnogi od njih su danas ugledni univerzitetski profesori u Americi i Evropi. Istraživanje novinara Stanka Stojiljkovića je pokazalo da na rang listi od 100 srpskih naučnika, 86 njih imaju adrese na američkim i evropskim univerzitetima (časopis Nova Galaksija, mart 2019). Ovo znači da reformisani BU, i drugi državni univerziteti, ne bi imali problema oko regrutovanja kompetentnog akademskog osoblja.
Treba dodati da bi potraga za kompetentnim akademskim osobljem morala biti međunarodnog karaktera. Ovdje je dragocjeno iskustvo Nacionalnog Univerziteta u Sungapuru (NUS). Uspješnom politikom NUS je postao jedan od vodećih azijskih univerziteta, i ozbiljan konkurent američkim i evropskim univerzitetima. Ključ uspjeha je širenje regrutacione mreže na cijeli svijet. Tako je prije samo nekoliko mjeseci NUS na poziciju direktora Instituta za rak, doveo uglednog profesora sa Kembridža. Ovo neodoljivo podsjeća na sportsku konkurenciju. Zašto srpski univerziteti ne bi bili kao košarkaški timovi? Od petnaest igrača prvog tima Crvene Zvezde, šestorica su stranci.
Da li je reforma srpskih univerziteta moguća?
Svi indikatori ukazuju da reforma BU i drugih državnih univerziteta trenutno nije moguća. Za reformu nije zainteresovana ni profesorska većina (naravno BU ima nekolicinu profesora svjetskog ranga koji bi pozdravili reformu), a ni država. Većinska grupa profesora je svjesna da bi internacionalizacija univerzitetskog sektora vodila ka promociji mladih i uspješnih naučnika iz Srbije i inostranstva. Time bi se njihove bezbjedne i luksuzne pozicije ozbiljno ugrozile. Evo jedne ilustrativne anegdote. Moj šef na Kembridžu sredinom devedesetih, Sir Bruce Ponder, svjetski autoritet za genetiku raka, je imao kancelariju u koju je mogao da stane on i samo jedan sagovornik. S druge strane, kancelarije nekih profesora BU su toliko raskošne, da bi im pozavidjeli nobelovci. Neupućeni posmatrač bi zaključio da je Srbija bogatija od Britanije.
Država, preko vladajuće partije, nije zainteresovana za reformu jer bi izgubila jedan od sektora preko koga tako uspješno obavlja politikantske akcije, koje su često usmjerene protiv same misije visokog obrazovanja. Postoji niz primjera iz ovog domena o kojima i vrapci svakodnevno cvrkuću, tako da ih nije potrebno navoditi.
Konačno, ni najautoritativnija institucija iz domena visokog obrazovanja, SANU, ne izgleda zainteresovana za bilo kakvu reformu (moj članak u listu Danas, 17/18. april). Kakvi univerziteti, takva SANU. Po staroj poslovici da se riba čisti od glave, možda bi reforma visokog obrazovanja trebala započeti od njegove elitne institucije.
Bez obzira na trenutno neraspoloženje za reformu, vrijeme radi protiv akademskog sektora u Srbiji. Kao što su tržišni uslovi nametnuli obavezu “publish or perish” (objavi ili nestani) profesorima sa uglednih univerziteta, tako akademski sektor u Srbiji ima samo dvije mogućnosti. Ili da se reformiše, ili da nestane sa svjetske mape koja priznaje akademsku reputaciju.
Leave a Reply