AI religija

Objavljeno u magazinu Galaksija Nova, broj 6, Mart 2020

Dobro došao sine moj, dobro došao u mašinu.

Roger Waters

Sa albuma Wish you were here, Pink Floyd, 1975

Vještačka inteligencija (AI), ta navodno nadljudska inteligencija, u stvari je samo alatka, ali veoma moćna, koju njih nekoliko koriste za kontrolu čovječanstva.

Victoria N. Alexander

Najvatreniji zagovornici vještačke inteligencije agresivno su sekularni – ali njihov jezik je jezivo religiozan. Zašto?

Naslov eseja na poratlu AEON

Futuristi predviđaju dominaciju inteligentnih mašina za svega nekoliko decenija. Tehnološka singularnost Vernora Vingea, superinteligencija Nicka Bostroma, mašinocen Huw Pricea, ili kompjuterizacija kosmosa Raya Kurzweila, forme su navodne post-biološke evolucije u čijoj je srži vještačka inteligencija ili AI. Inteligentne mašine će, prema njima, postati autonomne i tako se preobraziti u novi oblik života – vještački život. Logička formula mašina ⇒ život, pod uslovom da je tačna, može biti revolucionarnija od formule koja je obilježila moderni vijek, e=mc².

Ali ako nije tačna, a čovječanstvo je prisiljeno da vjeruje u nju, formula mašina ⇒ život, postaje najveći antihumanistički projekat u istoriji. Opasnost lažne formule je naslućivao istinski humanista među tvorcima informatičke teorije, Norbert Weiner:

Podsjetimo se da je automatska mašina … precizni ekonomski ekvivalent ropskog rada. Rad koji se takmiči sa ropskim radom mora prihvatiti ekonomske uslove ropskog rada.

Obzirom na golemi ulog koji formula mašina ⇒ život nosi u sebi, najznačajniji problem u nauci i filozofiji danas trebala bi biti provjera njene validnosti. Da li su naučne i filozofske osnove formule mašina ⇒ život ispravne, ili predstavljaju formu pseudonauke?

Uvijek je korisno sjetiti se lekcija iz istorije. Jedna od njih glasi: ako se naučnicima i filozofima prepusti kreiranje budućnosti, teško čovječanstvu! Sir Isaac Newton je najveći dio karijere bio pseudonaučnik. Zanosio se idejama alhemije. Newtona je od intelektualne bruke i loše reputacije spasila kolektivna mudrost engleske države. Silom su ga izvukli iz laboratorije na Cambridgeu i preselili u London, da tamo služi kao simbol engleske pameti na funkciji Nadzornika Kraljevske kovačnice novca (Warden of the Royal Mint).

Obzirom da Kurzweil, Bostrom i društvo nisu ni do peta Newtonu, doza zdrave skepse prema njihovim idejama je ne samo korisna, nego i neophodna za očuvanje humanističkih ideala bez kojih nema produktivne budućnosti.

Kako nauka postaje religija

Najveći prekršaj koji nauka može počiniti je nedostatak skepse prema samoj sebi. Futuristi modernog kova su selektivni skeptici. Koriste skepsu samo kad im odgovara. Filozof Nick Bostrom, u knjizi Superinteligencija, u pomoć poziva skepsu koju je čovječanstvo gajilo prema ideji letenja, da bi odbranio formulu mašina ⇒ život. (Književnica i semiotičarka, Victoria N. Alexander, stavove poput Bostromovog zove “AI – stereotipizacija na steroidima”.) Malo ko je istinski vjerovao u ideju da će čovjek poletjeti sve dok dvojica prodavaca bicikla iz Deytona nisu srušili ovaj mit. Bostromov argument – ako ste skeptični prema autonomiji inteligentnih mašina, ili superinteligenciji, sjetite se da su i neke druge “nemoguće” ideje uspjele  – prihvatljiv je, ali ostaje nepotpun. Bazična lekcija iz logike je da pored pozitivnog argumenta u odbranu binarne (da, ne) ideje, neophodno je konstruisati i negativni argument ili kontra-argument. Tek onda se i argument i kontra-argument mogu testirati, empirijski ili matematički, da bi se potvrdila ili odbacila validnost neke ideje.

 Dobar kontra-argument Bostromovom pozitivnom argumentu je negativna situacija sa alhemijom, na primjer. Sir Isaac Newton, Robert Hooke i mnogi naučnici 17. vijeka su vjerovali u alhemiju, transmutaciju metala na vještački način, dok taj mit nije raspršio njihov kolega iz Kraljevskog društva, Robert Boyle. Da je Bostrom uz pozitivni argument, izložio i neki negativni argument o mogućoj zabludi AI ideja, onda Victoria Alexander ne bi imala ni motiv ni opravdanje da verziju nepotpunog argumenta zove “AI – stereotipizacija na steroidima”. Korektna argumentacija je uslov i za nauku i za filozofiju. Legendarni filozof nauke, Sir Karl Popper, je selektivne skeptike među studentima, prema legendi, demonstrativno kažnjavao da bi što bolje naučili ovu važnu lekciju.

Posljedica selektivnog skepticizma je sklonost ka grešci koja može srušiti naučno-filozofske osnove Kurzweilove i Bostromove vizije budućnosti. “AI – stereotipizacija na steroidima” se može tumačiti i kao logička kontradikcija. Filozofima biologije dobro je poznata ideja autopoeze čileanskih biologa Humberta Maturane i Francisca Varele. Ideja autopoeze pravi kardinalnu razliku između organizma i mašine. Organizmi su sistemi koji nastaju spontano u procesu autopoeze (auto – samo; poezis – stvaranje) bez uticaja vanjskog kreatora. Kolokvijalno, organizmi u dugom procesu evolucije stvaraju sami sebe. S druge strane, mašine su sistemi stvoreni od strane ljudskog kreatora da obave specifične zadatke. Maturana i Varela mašine zovu alopoetičkim sistemima. To su sistemi koji stvaraju nešto drugo od samih sebe.

Ako Maturaninu i Varelinu logiku primijenimo na formulu mašina ⇒ život, dobijamo kontradikciju. Mašine i organizmi se nikako ne mogu svrstati u iste logičke tipove. Jedan tip je živ i nema kreatora (organizam). Drugi je mrtav i ima kreatora (mašina). Kad se izađe iz apstraktnog svijeta logike i uđe u realni svijet, kontradikcija postaje opipljiva. Suočeni smo sa nepremostivim problemom: kako oživjeti mrtvaca? Ako vjerujete Kurzweilu, Bostromu i društvu, morate prihvatiti mogućnost za koju ne postoje razumni dokazi da će se ikada desiti. Ovo je formula za dogmatizam religijskog tipa. Singularisti, sljedbenici AI ideja, Kurzweila smatraju mesijom. Sve je moguće u AI viziji budućnosti: od oživljavanja zamrznutih leševa do ljudske besmrtnosti i transhumanizma.

Obzirom na ogromni uticaj AI “vizionara” na vodeće digitalne korporacije, a preko njih na političare koji već recituju napamet naučene poruke o INDUSTRY 4.0, prosječni stanovnik planete ima razlog za zabrinutost. Ko će platiti cijenu za suludu viziju svijeta koja nam se bezobzirno nameće? Postoji li forma etike u liniji sa istinskim humanističkim idealima? Kako ograničiti uticaj samoproglašenih mesija i njihovu glad za kapitalom kojim hrane neostvarive projekte? Kako je moguće da nauka i filozofija – ljudske konstrukcije kritično zavisne od logike i racionalizma – iznjedre AI viziju budućnosti bližu vjerskom dogmatizmu nego zdravom razumu?    

Arhitektonski feler

Odgovori na gornja pitanja postoje, ali gotovo niko ne zna za njih. Ovo je prilika da čitaoce upoznamo sa nekim odgovorima na posljednje pitanje, pitanje o potencijalnoj grešci u naučno-filozofskom korpusu znanja. Gregory Bateson, jedini biolog među osnivačima kibernetike, je davno primijetio da nešto nije u redu sa nepreglednom kulom tehno-naučnog znanja zapadne civilizacije, nazvavši taj arhitektonski feler “epistemološka greška”. Slijedeći Batesona, posebno zanimljive formulacije odgovora dali su Stuart Kauffman i Robert Rosen, naučnici prepoznatljivi po renesansnoj erudiciji i dobrom poznavanju filozofije. 

Kauffmana primarno interesuje razumijevanje procesa života. Po obrazovanju je ljekar, po vokaciji biohemičar sa dobrim poznavanjem fizike, a po stilu najsličniji je antičkim filozofima. Njegov radikalni odgovor, na bazi pedesetogodišnjeg naučnog opusa glasi, biologija se ne može redukovati u fiziku. Ovo znači da je arhitektonski feler na zgradi tehno-naučnog znanja posljedica “nasilnog” pokušaja fizičara da mehanizuju biologiju i redukuju je u prežvakanu fizikalističku konstrukciju. Zar nije jedan od najuticajnijih biologa, James Watson, pod snažnim uticajem arhitektonskog felera rekao

Postoji samo jedna nauka, fizika; sve ostalo je socijalni rad.  

Prema Kauffmanu, priroda je kompleksni stvaralački sistem koji nije u stanju da predvidi svoja buduća stanja. Biološka inovacija je rezistentna na pokušaje fiziko-matematičara i bionženjera, naviklih na mehaniku reduktivnog materijalizma, da inovaciju ulove racionalnom naučnom metodologijom. Nauka je uspješna samo kao retrodikcija – naučno tumačenje kosmičke i evolucione prošlosti. Naučnici su, prema Kauffmanu, “Newtonova djeca”. Navikli su na mehaničke “igračke” u potpunosti objašnjive fizikom i matematikom.

Kada su Newtonova djeca na početku 20. vijeka do kraja razmontirali “igračku”, pred njihovim očima se otvorio materijalistički mikro-svijet koji su nazvali kvantna mehanika. Očekivali su da tamo vide svjetlucave mikro-igračke – mikro-mašine sazdane od mehaničkih atomskih i subatomkih komponenti koje će lako matematizovati. Iznenadili su se kad su umjesto mikro-mašina ugledali pulsirajuća srca mikro-zvjerki koja uporno propadaju kroz prste reduktivnog materijalizma. Richard Faynman je najbolje opisao ovaj šok, od koga se fizičari nikada nisu oporavili

Niko ne razumije kvantnu mehaniku. 

Ne razumije je zato što kvantni svijet nije mehanički svijet. Fizičari misle da jeste i uporno koriste pogrešnu metodologiju za njegovo objašnjenje. Insistiranjem na “Teoriji svega”, pokušaju fizičara da ujedine objašnjenja za mikro i makro-svijet, i time potvrde da su zaista Newtonova djeca, produbljuje se zabluda reduktivnog materijalizma. Ali, Kauffman je nemilosrdan prema reduktivnom materijalizmu:

Darwin se nadao da će postati Newton biologije. Kant je rekao da Newton biologije nije moguć. Kant je bio u pravu, a Darwin i evolucija su kraj hegemonije Newtona i reduktivnog materijalizma u našem razumijevanju nauke i svijeta uopšte.

Robert Rosen je po obrazovanju bio matematičar, a po vokaciji teoretski biolog i filozof nauke. Pripadao je školi “relacione biologije”, koju je osnovao njegov mentor, fizičar Nicolas Rashevsky. Rosen je cijeli naučno-filozofski opus posvetio traganju za odgovorom da li postoji fundamentalna razlika između organizma i mašine. U nekoliko knjiga i mnoštvu naučnih radova dokazao je matematički ono o čemu su Maturana i Varela spekulisali. Mašine i organizmi su fundamentalno različiti sistemi koji se ne mogu transformisati jedni u druge. Za Rosena je formula mašina ⇒ život besmislena. Korektna verzija formule je mašina ¬ život. (Znak ¬ u logici označava negaciju). Rosen je sarkastično zamjerao biolozima na neopravdanoj dominaciji fizike u biologiji 

Pitanje „Šta je život?“ se ne postavlja često u biologiji, upravo zato što metafora mašine već na njega odgovara: „Život je mašina.“

Pokušavao je da opravda zabludu biologa koji vjeruju fizičarima, težinom pitanja sa kojim se suočavaju

Možda je tačno da je pitanje „Šta je život?“ teško, jer još uvijek ne znamo dovoljno. Ali barem je podjednako moguće da naprosto ne razumijemo pravilno ono što već znamo.

Nauka protiv pseudonauke

Kauffmanova kritika fizikalizma i Rosenovo matematičko obaranja formule mašina ⇒ život, su istinski naučni argumenti protiv ideja tehnološke singularnosti, superinteligencije ili mašinocena. Na žalost, ogromni uticaj AI “vizionara” na kreiranje javnog mišljenja putem bezobzirne dresure širokih narodnih masa jeftinom trikovima koje proizvode Google, Facebook, Apple i ostale digitalne korporacije, vodi ka promociji pseudonaučne i u krajnjoj liniji anti-humanističke vizije svijeta, i guranju u zapećak istinske nauke kritične prema samoj sebi. Ovaj trend je odlično zapazio filozof John Searle, jedan od kritičara AI “vizionara” (napisao negativnu kritiku Bostromove Superinteligencije za The New York Times Review of Books). Na predavanju koje je izlagao u sjedištu Googla, rekao je da ga iznenađuje koliko mladih, obrazovanih i inteligentnih ljudi, radeći za Google i ostale digitalne korporacije, traće svoj intelekt na pogrešne ideje.

Nauka, istinski kritična prema samoj sebi, bi formulu mašina ⇒ život odbacila kao neozbiljnu. Kada bismo tražili odgovarajuću poetsku poruku koju bi takva nauka trebala da pošalje Newtonovoj djeci, ne bismo mogli naći boljeg kurira od istinskog pjesnika za djecu (ne samo Newtonovu) od Čika Jove Zmaja:

Kad bi jelen imo krila,

To bi brza ptica bila.

Kad bi hlebac pado s neba,

Svak bi imo kol’ko treba.

Kad bi… al što ne mož biti,

o tom nemoj govoriti!

U isto vrijeme bi nauka kritična prema samoj sebi pokušala formulisati okolnosti u kojima formula mašina ⇒život može biti tačna. Primjer “žive mašine” dao nam je Sir Fred Hoyle u sci-fi romanu Crni oblak. To je elektronski oblak, koji putuje svemirom. Oblak je inteligentan i uslovno rečeno “živ”, jer se ponaša kao organizam. Takav oblak može nastati samo autopoetskim putem, u drugačijim hemijskim uslovima od onih na našoj planeti. Na primjer, agregati neorganskih molekula u specifičnim uslovima na nekoj nepoznatoj planeti, ili bilo gdje u kosmosu, mogu spontano oformiti auto-katalitičke setove koji postaju nezavisni kognitivni agenti sposobni da komuniciraju sa svojom okolinom. Vremenska skala neophodna za nastanak “žive mašine” (organizam sastavljen od agregata neorganskih molekula) je tipično evoluciona skala, čime se isključuje bilo kakva mogućnost ljudskog uticaja. Sir Fred Hoyle je u Crnom oblaku opisao kako takva “živa mašina” komunicira sa nama. Ona je, u Hoylovoj viziji, daleko više humanistički nastrojena, nego što AI “vizionari” mogu da kažu za njihove robote bez duše.

Svetost protiv Alkatraza

Kako se odnositi prema AI viziji budućnosti? Ako vizija ostane samo projekat nekolicine AI “vizionara”, i njihovih istomišljenika među Newtonovom djecom, treba je ignorisati prema uputstvu Čika Jove Zmaja. 

Ali, postoji mogućnost da AI “vizionari” imaju daleko veće ambicije. Mogu nam prodati laž za istinu, ubijediti nas da je formula mašina ⇒ život tačna. Ako se ovo desi, cijelo čovječanstvo je u opasnosti od forme kapitalizma koju AI “vizionari” imaju na umu. Prema nedavnoj knjizi harvardske profesorice, Shoshane Zuboff, Doba nadzornog kapitalizma (Profile Books, London 2019), AI “vizionari” nam pripremaju utamnjenje u digitalni Alkatraz iz koga se ne može pobjeći. Budući ljudi obrazovani u digitalnom Alkatrazu će insistirati, kako predviđa jedan pisac naučne fantastike, da se ne smiju ugrožavati njihova ljudska prava na neslobodu! AI “vizionari” pripremaju budućnost u kojoj se ljudi neće razlikovati od frižidera, mašina za veš, ili automobila. Dvojica sada već zaboravljenih filozofa, Max Horkheimer i Theodor Adorno, su ovu mogućnost predvidjeli prije skoro 80 godina, u njihovom istinski vizionarskom djelu, Dijalektika prosvjetiteljstva:

U Galilejevoj matematizaciji prirode, sama priroda je idealizovana po modelu nove matematike … Misao se reifikuje kao autonomni, automatski proces, imitirajući mašinu koju je ta ista misao proizvela, tako da će misao konačno zamijeniti mašina.

Zuboff predlaže da sve vlade svijeta kreiraju zone slobode gdje bi pristup digitalnim porobljivačima bio zabranjen. U ovim zonama ljudi bi mogli na miru planirati budućnost bez straha od digitalnih porobljivača. Ideja je, ma koliko dobra, teško ostvariva. AI “vizionari” već sada u šaci drže vlasnike kapitala i političare, a ljudima su ugradili novi digitalni “organ” – navodno pametni telefon.

Ali, Zuboff je u pravu kada kaže da je glavni motiv za borbu protiv digitalnih porobljivača strah za budućnost naše djece i unuka. Ovo je dovoljno humanistički motiv koji nalaže borbu svim sredstvima, protiv maliciozne AI religije. Stuart Kauffman pravda ovakvu borbu time što sugeriše neophodnost “reinvencije svetosti”. Iako je ateista, Kauffman smatra da nedostatak duhovnosti koji fizikalizam, a time i AI vizija kao proizvod fizikalizma, projektuju, treba nadoknaditi idejom svetosti prirode i života. Humanistička vizija budućnosti je dio ove svetosti. Ali nikako vizija lažnog humanizma što čovjeka izdiže iznad ostalih formi života po receptu transhumanizma Kurzweila, Bostroma i društva. Nego vizija istinskog humanizma, što čovjeka vraća u “poetsko blato postojanja” – u istu ravan sa našim planetarnim rođacima bakterijama, biljkama i  životinjama. Deus sive natura kao što je govorio Spinoza.